Promene u knjižnom ukrasu kod Srba bile su osvedočene unutrašnjim razvitkom i izmenjenim istorijskim prilikama kao što je širenje srpske države ka jugu i njeno prerastanje u značajnu regionalnu silu na Balkanu.
U kontekstu razumevanja različitih strategija samooblikovanja srpskog minijaturnog slikarstva posredstvom pisanja, dragoceni primeri koji su dospeli do naših vremena oslikavaju osim umetničkin dometa i uzoran put monaškog usavršavanja u vrlini i usponu na lestvici hrišćanskih vrednosti.
Vreme vladavine kraljeva Milutina,
Stefana Dečanskog i Dušana –
predstavlja uvod u najveći procvat
ukrašavanja knjiga minijaturama.
Na razmeđi Istoka i Zapada, srednjovekovna srpska zemlja bila je izložena različitim blagotvornim uticajima. Sa istoka je Vizantijsko carstvo pružalo odgovarajuće podsticaje u razvoju materijalne i duhovne kulture, dok su preko južne Italije na obale Jadrana stizali uticaji civilizacije zapadnog Mediterana oplemenjujući srpsku srednjovekovnu kulturu umetničkim dometima ranog srednjeg veka, romanike i gotike. To je period vladavine prvih Nemanjića.
Postizanje pune i trajne državne nezavisnosti u vreme vladavine Stefana Nemanje, koji je objedinio Rašku, Zetu i susedne oblasti, a potom i sticanje crkvene samostalnosti 1219. godine, s konačnim prelaskom na ćirilicu, doprineli su neslućenom kulturnom procvatu na polju književnosti i pismenosti i likovnim umetnostima odnosno u živopisu i minijaturnom slikarstvu.
Vezani za Hilandar
Iz tog perioda imamo sačuvano reprezentativno Miroslavljevo jevanđelje, Vukanovo jevanđelje i Beogradski parimejnik, objašnjava prof. dr Zoran Rakić sa Filozofskog fakulteta u Beogradu. Razdoblje omeđeno poslednjim decenijama 13. veka i sredinom 14. veka – vreme vladavine kraljeva Milutina, Stefana Dečanskog i Dušana – predstavlja uvod u najveći procvat ukrašavanja knjiga minijaturama, koji je usledio od druge polovine 14. veka.
Promene u knjižnom ukrasu kod Srba bile su osvedočene unutrašnjim razvitkom i izmenjenim istorijskim prilikama kao što je širenje srpske države ka jugu i njeno prerastanje u značajnu regionalnu silu na Balkanu.
Na osnovu preostalih dragocenih primeraka naslućuje se da su pisari i iluminatori vezani za hilandarski skriptorijum i Svetu Goru imali odlučujuću ulogu u ukrašavanju odnosno iluminaciji srpskih rukopisnih knjiga. Iz tog perioda potiče Jevanđelistar Nikole Stanjevića, Kumaničko četvorojevanđelje, Dobrotoljublje Grigorija Sinaita i druga dela, ističe prof.dr Zoran Rakić.
Svakako treba pomenuti dela s kraja 14. i prve polovine 15.veka : Nikoljsko četvorojevanđelje, zatim Srpski minhenski psaltir, rukopis koji je minijaturama najbogatije ukrašena srpska knjiga srednjeg veka i 12 listova iz Radoslavljevog četvorojevanđelja sa prefinjenim minjaturama jevanđelista, Metafrast Stefana Domestika i drugi.
Putujući pisari
Tokom osmanlijske vladavine rad na prepisivanju i ukrašavanju rukopisa osetno je opadao, što je bilo uslovljeno istorijskim prilikama. Međutim, neprekinut rad na ispisivanju knjige i njenom ukrašavanju odvijao se samo u manjem broju monaških i gradskih sredina-Hilandar, Dečani, Rača, Kratovo, Trojica pljevaljska, Nikolj-Pazar…
Krušedolsko jevanđelje(SPC)
Većina manastirskih i parohijskih crkava dobijale su na poklon, kupovale ili povremeno upošljavale putujuće pisare.
Delatnost slikara počinje da oživljava tek od druge polovine 16. veka, a pravi procvat usledio je po obnovi Pećke patrijaršije 1557. godine. Od tog vremena sve do Velika seobe 1690. godine stvaran je osoben stil koji ukazuje na dublji smisao vezan za očuvanje nacionalnog i verskog identiteta, dodaje prof. Zoran Rakić.
Iz 16.veka do perioda pred Veliku seobu izdvajamo nekoliko reprezentativnijih primera: Krušedolsko jevanđelje, Šestodnev i Hrišćansku topografiju Kozme Indikoplova, Rudarski zakonik despota Stefana Lazarevića, Karansko četvorojevanđelje.
Posle Velike seobe po premeštaju pisarskih centara u Južnu Ugarsku rad na pisanju i prepisivanju knjiga postepeno se uključuje u tokove zapadnoevropske barokne kulture.
(Ivana Kovačević, RTS)
