Znajući da kombinuje, ili bolje vješto žonglira takve spoljne i unutrašnje impulse, Aleksandar Saša Petrović je proizveo djela koja su imala i dalje imaju dugotrajan uticaj na domaću i svjetsku kinematografiju i samo su jedan od mnogih razloga zbog čega je njegove filmove vrijedno pogledati i preispitivati iznova, i iznova.
prof. doktor Vlastimir Sudar
Aleksandar Saša Petrović (14.1.1929 – 20. 8. 1994) bi se lako mogao shvatiti kao sinonim jugoslovenskog filma. Ako bismo rekli da je jugoslovenska filmska industrija počela da postoji prikazivanjem „Slavice” Vjekoslava Afrića, 1947. godine, a nestala u ratovima devedesetih godina, onda su neobično bliske paralele između Petrovićeve karijere i organizovane filmske proizvodnje na ovim prostorima.
I sam Petrović je, kao predsjednik Udruženja filmskih radnika Jugoslavije, još 1971. godine govorio o tome da su rani filmovi u Srbiji i kasnije Kraljevini Jugoslaviji produkt ljubavi i privrženosti filmu pojedinačnih entuzijasta. Organizovana proizvodnja počinje tek poslije Drugog svjetskog rata – u socijalizmu – kada se kod nas otvaraju veliki filmski studiji.
I tu je Aleksandar Petrović stigao na samom početku, kao rijedak školovan reditelj iz Praga, 1948. godine. Iako je završio samo prvu godinu na poznatoj češkoj školi – FAMU i morao da se vrati u zemlju zbog rezolucije Informbiroa, on dobija posao u tadašnjem „Zvezda filmu”, posle preimenovanom u „Avala film”.
I među prvim rediteljima sa
ovih prostora koji je osvojio
značajne međunarodne nagrade.
Postaje asistent Vladimiru Pogačiću i tu počinje sjajna karijera koju će ugasiti prerana smrt 1994. godine. Njegova smrt gotovo da koincidira sa nestankom socijalističke Jugoslavije, države u kojoj je njegova karijera cvjetala sa jedne, ali i stradala zbog političkih razloga sa druge strane.
Dvaput za „Oskara”
Petrovićeva karijera je višestrana: piše kritike, intervjue (sa Rene Klerom i Lujom Bunjuelom između ostalih), eseje, knjige, aktivan je član i jedno vrijeme predsjednik udruženja filmskih radnika, i iznad svega, od 1962. godine jedan je od prvih predavača filmske režije na Akademiji za pozorište, film, radio i televiziju.
Danas je najpoznatiji zato što je on u toj Jugoslaviji bio najnagrađivaniji reditelj, sa osvojene tri „Zlatne arene” u Puli i najvećim državnim priznanjima: Oktobarskom, Sedmojulskom i nagradom AVNOJ-a. I među prvim rediteljima sa ovih prostora koji je osvojio značajne međunarodne nagrade u Kanu, Veneciji, Karlovim Varima, Čikagu, te dvije nominacije za „Oskara”.
Međutim, njegova rediteljska karijera se ni slučajno ne može svesti na statistički zbir nagrada. Najveću pažnju zaslužuju etika i estetika njegovih filmova. Kao autor kratkih dokumentarnih filmova, pažnju privlači filmom „Let nad močvarom” 1957. godine, o tragičnoj ljubavi dvije divlje ptice.
Kratki filmovi šire njegov tematski prostor: od umjetničkog stvaralaštva u „Putevima” (1958) o Savi Šumanoviću, etnografskih zapisa u „Saborima” (1965), do preispitivanja političkih stavova u „Zapisniku” (1964). I igrani filmovi nude podjednaku raznovrsnost tema: od formalizma „intimističkih” urbanih priča „Dvoje” (1961) i „Dani” (1963), ratne drame „Tri” (1965), kritike zapostavljenosti marginalnih seoskih grupa u „Skupljačima perja” (1967) i „Biće skoro propast sveta” (1968), do adaptacija velikih književnih djela u poslednjoj fazi njegove karijere.
Saša Petrović je proizveo
djela koja su imala i dalje
imaju dugotrajan uticaj na
domaću i svjetsku kinematografiju.
Adaptacija Bulgakovljevog „Majstora i Margarite” (1972) dovodi ga u konflikt s vlašću i potom do odlaska iz Jugoslavije, da bi njegov sljedeći film bio francusko-njemačka koprodukcija „Grupni portret s damom” (1977), po istoimenom romanu Hajnriha Bela. Poslije izuzetno iscrpljujućih problema tokom produkcije njegovog posljednjeg filma „Seobe”, Aleksandar Petrović je preminuo od raka u Parizu, u ljeto 1994. godine, u gradu u kojem je i rođen.
Njegovu karijeru prati jedinstveno estetsko sazrijevanje koje je stvorilo autentičnog autora ovih prostora. Kao mlad autor, bio je poznat po tome što je pratio svjetska zbivanja u filmu i umjetnosti uopšte. Rezultat njegove zrelosti i upravo specifičnog pripadanja jednom globalnom trendu formalizma se nalazi u njegova prva dva igrana filma „Dvoje” i „Dani”. Međutim, Petrović se tim nije zadovoljio, i u trećem filmu – zgodno naslovljenom „Tri” – on kombinuje taj estetski formalizam sa vlastitim sjećanjima na Drugi svjetski rat.
Bećarac i song
Ako su „Dvoje“ i „Dani” bili pokušaj da se opiše nešto što se danas smatra „urbanom i svjetskom” kulturom, onda se u filmu „Tri” to iskustvo stapa sa jednom specifičnom podvrstom ratnog žanra – partizanskim filmom – smještenim u adekvatan ruralni pejzaž, sa autentičnim lokalnim crtama. Rezultat je bio prvi nacionalni i međunarodni uspjeh Aleksandra Petrovića, ovjenčan nominacijom za „Oskara”.
Kombinacija brehtovskog
songa i bećarca, grubo ali
indikativno, ovaploćuje
Petrovićev jedinstven stil.
Ovakva estetska kombinacija je i dovela do ključnog doprinosa Aleksandra Saše Petrovića svjetskoj filmskoj kulturi gdje će ostati poznat kao tvorac estetike „uzavrelih strasti i ciganskog melosa”, i potvrditi svoju globalnu slavu „Skupljačima perja”. Tim filmom on pravi potpun zaokret u odnosu na ranije filmove, čije iskustvo ostaje ili, bolje rečeno, i dalje je sadržano u ovom filmu, ali upotpunjeno daljim unošenjem ličnog i lokalnog, otvarajući put ka iskreno autentičnom.
Taj period je krunisan filmom „Biće skoro propast sveta” u kojem Petrović sam piše tekstove za bećarce koji služe kao komentari na radnju filma, na način na koji je Bertold Breht koristio songove u svojim pozorišnim komadima. Upravo ta kombinacija brehtovskog songa i bećarca, grubo ali indikativno, ovaploćuje Petrovićev jedinstven stil.
Ipak, kao što se veliki umjetnik jednom već preporodio, od formalizma ka folklornom, od ličnog prema političkom i društvenom i obratno, Petrović ulazi u svoju sljedeću fazu književnim adaptacijama. Njegov odnos prema složenosti Bulgakova, a kasnije Bela i Crnjanskog, opet pokazuje autentičan pristup literaturi koji proizvodi jedan novi stil, ali i dalje zasnovan na iskustvu prethodnih filmova. Petrovićev rad tako postaje izuzetan model na kojem bilo koji stvaralac može da uči o tome kako se gradi djelo na bazi ličnog i naučenog.
Znajući da kombinuje, ili bolje vješto žonglira takve spoljne i unutrašnje impulse, Aleksandar Saša Petrović je proizveo djela koja su imala i dalje imaju dugotrajan uticaj na domaću i svjetsku kinematografiju i samo su jedan od mnogih razloga zbog čega je njegove filmove vrijedno pogledati i preispitivati iznova, i iznova.
