Saveznici SAD u Aziji neće imati izbora nego da postepeno ulaze u kinesku orbitu, priklanjajući se njenom ekonomskom i političkom poretku.
Robert Kaplan
Kada su američki marinci 1942. godine vodili brutalnu ostrvsku borbu sa Japancima, bez naznaka o završetku, Nikolas DŽ. Spajkman, američki strateg holandskog porekla koji je predavao na Univerzitetu Jejl, predvideo je posleratni savez između Sjedinjenih Država i Japana protiv Kine, tada kritičnog američkog ratnog saveznika. Japan bi, tvrdio je on, bio i lojalan i koristan: trebaće Sjedinjenim Državama da zaštiti morske koridore kako bi mogle da uvoze hranu i naftu, dok će njegova velika populacija potrošača činiti osnovu snažnog trgovinskog odnosa. S druge strane, Kina će, rekao je on, na kraju izaći iz rata kao snažna i opasna kontinentalna sila, sa kojom će Sjedinjene Države morati da održavaju ravnotežu. Spajkman je takođe nagovestio da će Japan biti ekvivalent Velikoj Britaniji u pogledu kopnene Azije: veliki, obalski saveznik Sjedinjenim Državama.
Spajkman, koji je umro od raka naredne godine, nije doživeo da vidi kako su se njegova predviđanja obistinila. Zapravo, bila je to vizija koja će i definisati i stabilizovati Aziju, donoseći joj mir i ekonomski prosperitet skoro tri četvrtine veka. Otvaranje američkog predsednika Ričarda Niksona prema Kini 1972. godine unelo je problem u tu viziju pomerajući Sjedinjene Države bliže Kini kako bi održavale ravnotežu sa Sovjetskim Savezom. Ali savez između Sjedinjenih Država i Japana je i pored toga ostao temelj azijske stabilnosti. Bez američkog partnerstva sa Japanom, diplomatski puč Niksonove administracije u Pekingu nije mogao ni da se zamisli.
Uvod u promene
Iako se relativno malo ljudi danas seća njegovog imena, Spajkmanova vizija – tako pronicljiva u vremenu kada ju je izneo – se usred aktuelnog trgovinskog sukoba između Vašingtona i Pekinga čini relevantnijom nego ikada. Ipak, azijski poredak koji je on zamislio zapravo počinje da se raspada, iz razloga što je Azija u protekloj deceniji doživela izuzetnu transformaciju.
Promene su bile postepene i proširile su se na nekoliko zemalja, tako da mali broj njih shvata da ulazimo u novu eru – onu u kojoj ćemo videti asertivniju, ali i interno turbulentniju Kinu, zajedno sa krhkim sistemom američkih savezništava i američkom mornaricom koja je manje dominantna nego što je bila poslednjih decenija. Kriza u Hongkongu i pogoršanje odnosa između Južne Koreje i Japana predstavljaju samo uvod u godine koje dolaze. Azijska bezbednost se više ne može uzimati zdravo za gotovo.
Pre svega, Kina više nije Kina, bar ne onakva kakvu smo poznavali. Zemlju čija je ekonomija na godišnjem nivou rasla dvocifrenom stopom i kojom je upravljala grupa bezličnih i kolegijalnih tehnokrata nesklonih riziku (uz čvrsto ograničenje njihove vlasti na dva mandata), zamenila je država kojom vlada pojedinac, čvrsti autokrata koji nadgleda kako ekonomija raste tempom od samo šest procenata. Dok usporava, kineska ekonomija se pretvara u zreliji sistem koji sadrži visoko kvalifikovanu radnu snagu. Nova srednja klasa je nacionalistička i teško ju je zadovoljiti, jer od vlade očekuje viši standard upravljanja zemljom. A kineski predsednik Si Đinping priprema ovu srednju klasu za status svetske sile, koju karakteriše kontrola luka i trgovinskih puteva duž Evroazije, rastući nacionalizam i sprovođenje ekonomskih reformi.
On se, takođe, oslanja na nezabeleženu paletu tehnologija – uključujući skeniranje lica – kako bi nadgledao ponašanje svog naroda. Si zna da mora delovati kao sušta suprotnost sovjetskom generalnom sekretaru Mihailu Gorbačovu – zalaže se za pooštravanje, a ne slabnjenje političke kontrole – kako bi reformisao svoju prekomereno regulisanu, izvozno orijentisanu ekonomiju, istovremeno čuvajući svoju državu politički netaknutom.
Pomorska multipolarnost
Sijeva nova Kina razmešta svoju brzo rastuću mornaricu širom azijskih morskih koridora, što će transformisati jednopolarni pomorski bezbednosni poredak koji SAD održavaju u Aziji već 75 godina, u multipolarni, i samim tim manje stabilni poredak. Unipolarni pomorski poredak bio je ključni implicitni element Spajkmanove vizije američko-japanskog savezništva. Ali promena ka multipolarnosti je već dobro odmakla.
Zapravo, mnogi posmatrači su imali tendenciju da na kinesku pomorsku agresiju u Južnom i Istočnom kineskom moru gledaju kao na zasebne procese, o kojima treba izveštavati odvojeno, a zapravo se radi o jedinstvenom trendu trendu koji direktno dovodi u pitanje američku pomorsku kontrolu širom Zapadnog Pacifika. Najnoviji kineski projekti za razvoj luka u Darvinu, u severnoj Australiji i blizu Sianukvila u Kambodži demonstriraju da Kina popunjava pomorski prostor na čvorištu Južnog kineskog mora i Indijskog okeana, gde već ima mrežu luka koje datiraju iz prethodne decenije. Ali tek u poslednjih nekoliko godina novo kinesko pomorsko carstvo počinje da izazivu pažnju. Indo-Pacifik više nije američko mornaričko jezero.
Kineske podmornice u Južnom kineskom moru
Sve kineske pomorske aktivnosti i u Južnom i u Istočnom kineskom moru imaju za cilj i da omoguće Kini da dodatno zapreti Tajvanu, koji predstavlja tačku razdvajanja dva mora. Pre Niksonovog puta u Kinu, Tajvan je bio tačka usijanja. Da Kina nije ušla u rat na Korejskom poluostrvu 1950. godine, kineski lider Mao Cedung bi umesto toga možda okupirao Tajvan. Ali nakon što su Nikson i američki državni sekretar Henri Kisindžer postigli sporazum sa Maoom i kineskim premijerom Džouom Enlajem da suštinski delegitimišu nezavisni status Tajvana bez da učine bilo šta što bi ga otvoreno dovelo u pitanje, Tajvan je postao tek jedno od spornih pitanja.
Sada ponovo postaje tačka usijanja, sa Kinom koja održava vojne vežbe u blizini svoje obale, postepeno usavršava sposobnost za lansiranje raketa i angažuje se u sajber ratu protiv ostrva, istovremeno zahtevajući da Trampova administracija otkaže svoju prodaju oružja Tajpeju vrednu 2,2 milijarde dolara. Sve ovo, naravno, prirodno proizilazi iz – i biva pogoršano zbog – zapaljive mešavine nacionalističkih politika kineskog predsednika Sija i američkog predsednika Donalda Trampa.
Naravno, nijedan deo Azije nije važan koliko Korejsko poluostrvo. Nenamerna posledica Trampovog pomalo zbunjenog početka razgovora sa liderom Severne Koreje Kim Džong Unom je ta da su potonja zemlja i Južna Koreja pokrenule dijalog. Taj dijalog će vremenom dobiti svoju logiku i putanju, a kretaće se u pravcu postizanja mirovnog sporazuma između Pjongajnga i Seula, i eventualnog uklanjanja više od 23.000 američkih vojnika iz Južne Koreje. Nemojte misliti da se to ne može dogoditi. Scenariji podeljenih zemalja u 20. veku imali su tendenciju da se okončaju ujedinjenjem, Severnog i Južnog Vijetnama, Zapadne i Istočne Nemačke, Severnog i Južnog Jemena. Ako se to ikada dogodi na Korejskom poluostrvu, kao što sam već pisao, glavni gubitnik biće Japan.
Japanu je neophodno podeljeno Korejsko poluostrvo zbog sopstvene bezbednosti, zato što bi ujedinjena Velika Koreja –zbog brutalne kolonizacije koju je sprovodio Tokio od 1910. do 1945. godine, da i ne govorimo o samom nasleđu Drugog svetskog rata – instinktivno bila antijapanski nastrojena. Nedavna dramatična eskalacija trgovinskih tenzija između Južne Koreje i Japana, kojoj je doprinela japanska politika prinudnog rada i seksualnog ropstva tokom ratnih vremena, samo je nagoveštaj kakve bi političke tenzije mogle izbiti jednog dana između Japana i novostvorene ujedinjene Koreje. Opredeljujući se za bilateralni pristup po principu „sve ili ništa” sa azijskim zemljama, umesto artikulisanja regionalne vizije, Tramp je otvorio Pandorinu kutiju problema koji bi američke saveznike mogli okrenuti jedne protiv drugih – iz čega bi kao pobednik izašla Kina.
„Finlandizacija” Azije
Japan se sada mora pripremiti za budućnost u kojoj će kineske pomorske i vazdušne snage biti sve jače, uz mogućnost manjeg broja američkih vojnika u severoistočnoj Aziji. Takođe, postoji mogućnost da će Kina steći sposobnost da tokom naredne decenije porazi Japan u ratu u Istočnom kineskom moru. Peking tamo u ovom trenutku čeka svojih „pet minuta”, ne želeći do tada da rizikuje i da se upusti u sukob sa izuzetno sposobnom japanskom mornaricom. Sve ovo se odigrava u vremenu kada američka spoljna i bezbednosna politika deluju manje pouzdano nego u bilo kom trenutku od Drugog svetskog rata. Upravo je sve manja konstantnost u procesu donošenja odluka ono što najviše ugrožava reputaciju američke moći u Aziji i ostatku sveta.
Okretanjem leđa izgradnji savezništava – što je slavodobitno nagovestio na samom početku svog mandata ukidajući Trans-pacifičko partnerstvo – Tramp je oslabio upravljački okvir neophodan za sprečavanje vojnih eskalacija u vremenu složenih interakcija između sistema vrhunskog naoružanja širom Azije. Uzajamno poverenje i prećutna razumevanja koja su spojila Sjedinjene Države sa saveznicima u Aziji ozbiljno su oslabljeni. Kredibilitet je najvrednija stvar koju velika sila ili velika ličnost mogu imati.
U tom pogledu bi novi savez Vašingtona sa Nju Delhijem i azijskom mrežom moći u nastajanju – koju čine Indija, Australija, Japan i Vijetnam – mogao biti od manje pomoći nego što mnogi očekuju. Američko-indijski odnosi su se dramatično poboljšali tokom poslednjih 15 godina u specifičnom kontekstu: odnos Sjedinjenih Država sa Kinom, iako rivalski, bio je predvidljiv i upravljiv. Ali novonastali nemiri zbog carina su učinili američko-kineske odnose mnogo manje predvidljivim ili upravljivim. U tom slučaju, Indija, koja je previše geografski blizu Kini da bi se osećala komforno, možda će biti primorana da se opet prikloni strategiji nesvrstanosti i balansiranja između dve velike sile. To ne bi trebalo da predstavljo veliki napor za Nju Delhi, i zapravo ne bi moralo čak ni formalno da se objavi. Što se tiče azijske mreže moći u nastajanju, to je nešto što bolje zvuči nego što izgleda, budući da bez čvrstog i predvidljivog američkog vođstva verovatno neće imati veliki domet.
Premijer Indije Narendra Mondi i predsednik Kine Si Đinping
Kulturne i ekonomske promene koje su se dugo kuvale u američkom društvu proizvele su Trampovo predsednikovanje. A unutrašnja situacija u Sjedinjenim Državama, kao velikoj sili, naposletku utiče na čitav svet, baš kao što je to slučaj sa unutrašnjom situacijom u Kini. To znači da samo Kina može poraziti Kinu. Ako Sijeva represivna unutrašnja politika, potpomognuta tehnologijom, ne uspe da spreči pobunu srednje klase negde u narednoj deceniji ili nekom drugom trenutku, onda bi mnogo toga što je Kina inicirala u svetu moglo biti dovedeno u pitanje.
Ali to je i dalje malo verovatan scenario. Verovatnije je da će Kina nastaviti da širi i svoj vojni domet i domaće tržište širom Indo-Pacifika i Evroazije, dok će emocionalna posvećenost američkog naroda njihovim savezništvima posle Drugog svetskog rata nastaviti da opada. U Aziji, to podrazumeva „finlandizaciju” – neobjavljeno kretanje u pravcu interesa obližnje velike sile. Od Japana do Australije, američki saveznici u Aziji mogu postepeno ulaziti u kinesku orbitu na način na koji se Finska približavala Sovjetskom Savezu tokom Hladnog rata. Američki saveznici nemaju izbora nego da sklope svoj mir sa Kinom, koja otelovljuje geografski, demografski i ekonomski princip organizovanja Zapadnog Pacifika.
U tom slučaju, videćemo kraj Spajkmanovog sveta.
(Izvor Novi Standard)
Ilustracije (Forin polisi)
