Stanje kod nas je izuzetno loše, naročito u pogledu patenata i nanoproizvoda koji imaju visoku dodatnu vrednost. I mada naša zemlja u publikacijama beleži lagan ali stalan pad, ipak se nalazi u nekoj „zlatnoj sredini”, naravno daleko od toga gde je nekada bila u nauci. U svim prioritetima u svetu na prvo mesto je izvrsna nauka i formiranje izvrsnih istraživačkih timova i centara izvrsnosti.
Prof. dr Dragan Uskoković
Nanotehnologija je naučna disciplina o jako malim strukturama,manjim od 100 nanometara (1 nanometar je milijarditi deo metra). Radi ilustracije, ta veličina odgovara hiljaditom delu prečnika vlasi ljudske kose. Na nano nivou materijali mogu da se ponašajusasvim drugačije i da imaju potpuno drugačije osobine. Na primer, nanočestice zlata nisu boje zlata, već su crvene ili ljubičaste i za razliku od hemijski inertnog materijala, one su na nano nivou katalizator. I kod drugih materijala postoje drugačije osobine na nano nivou i na taj način različite mogućnosti za nove tehnologije i kreiranje potpuno novih osobina materijala.
Uklanjanje zagađivača iz podzemnih voda i zamljišta, povećanje efikasnosti solarnih panela, poboljšanje detekcije hemijskih i bioloških oružja, sprečavanje infekcije rana i precizno ciljanje ćelija kancera duboko unutar tela, samo su neki od primera kako su nanotehnologije izmenile svet koji nas okružuje: „pametne telefone” i TV prijemnike, automobile koji sadrže mnoge nanostrukturne komponente (pneumatici, senzori, premazi i razni aditivi za poboljšanje sagorevanja), lekovi, hrana, hemikalije itd. Njihove mogućnosti su praktično neograničene i doprinose nacionalnim prioritetima: zaštita zdravlja, kvalitet životne sredine, ušteda energije, informacije i telekomunikacije, infrastruktura, transport i, uopšte, održivi razvoj.
Iscrpljujuće takmičenje
Istraživači, istraživački timovi, centri, instituti, univerziteti i zemlje učestvuju u svetskom takmičenju ko će ostvariti zapaženija naučna i tehnološka ostvarenja, koja će im omogućiti dominaciju na tržištu znanja, inovacija, proizvoda i kapitala. Mere se broj i kvalitet publikacija, doktorskih disertacija, patenata, citiranost, količina dobara ostvarenih kroz nanotehnološke proizvode. Rangiranje značajno utiče na pozicije učesnika u ovom iscrpljujućem nadmetanju na međunarodnom, regionalnom i lokalnom nivou.
Ukupno je u 2018. godini publikovano 174.000 članaka iz nanotehnologija u Web of Science (WoS), što iznosi oko deset odsto od ukupno publikovanih članaka, od čega su Kina (68.000) i SAD (25.600) publikovale 55 posto ukupnog broja članaka, zatim slede Indija 14.700, Iran 10.140, Južna Koreja 9.800 i Nemačka 8.850. Srbija je na 50. mestu sa 360 publikacija, iza Norveške sa 457, Mađarske sa 496 i Grčke sa 742, a ispred Slovačke sa 336, Slovenije sa 318, Belorusije sa 265, Bugarske sa 218, Litvanije sa 183, Hrvatske sa 174, Estonije sa 148, Kipra sa 139 i Luksemburga sa 90.
Naučni članci se kvalitativno i kvantitativno analiziraju. Broj i udeo članaka, broj članaka po stanovniku, broj članaka na bazi bruto društvenog proizvoda, po zemljama, univerzitetima ili istraživačkim centrima, disciplinama, pojedincima i časopisima. Ukupan broj citata, srednja citiranost po članku i Hiršov indeks su kvalitativni indikatori kojima se prate publikovani članci, istraživači, organizacije ili zemlje. Visokocitirani članci se, takođe, koriste za analizu oblasti od posebnog interesovanja koje mogu privući mnoge istraživače. Procenat saradnje između istraživača i univerziteta iz razlicitih zemalja predstavlja indikator za praćenje međunarodne saradnje u istraživanjima i razvoju.
Ilustracija (World bakers)
Ukupno je u 2018. godini publikovano 174.000 članaka iz nanotehnologija u Web of Science (WoS), što iznosi oko deset odsto od ukupno publikovanih članaka, od čega su Kina (68.000) i SAD (25.600) publikovale 55 posto ukupnog broja članaka, zatim slede Indija 14.700, Iran 10.140, Južna Koreja 9.800 i Nemačka 8.850. Srbija je na 50. mestu sa 360 publikacija, iza Norveške sa 457, Mađarske sa 496 i Grčke sa 742, a ispred Slovačke sa 336, Slovenije sa 318, Belorusije sa 265, Bugarske sa 218, Litvanije sa 183, Hrvatske sa 174, Estonije sa 148, Kipra sa 139 i Luksemburga sa 90.
Prema Hiršovom indeksu u 2017. godini Kina je na vrhu sa vrednošću od 98, slede SAD sa 91, Singapur i Nemačka sa 56, Južna Koreja sa 55, Engleska i Japan sa 52. Sa H-indeksom 6 Srbija deli 48-50 mesto i u društvu je, pre svega, sa Hrvatskom, Mađarskom, Bugarskom, Norveškom i Slovačkom.
Po broju članaka na milion stanovnika na prvim mestima su male visokorazvijene zemlje, Singapur i Švajcarska, na prvom i drugom mestu, a slede Finska, Švedska, Južna Koreja, Danska, Australija, Slovenija, Lihtenštjan i Irska.
Univerziteti
Od deset najboljih u svetu, Nanyang tehnološki univerzitet iz Singapura je prvi, Masachusetsski institut za tehnologiju (MIT) drugi, Džeordžija tehnološki institut treći, Kalifornijski univerzitet iz Berklija četvrti, Nacionalni univerzitet iz Singapura peti, Tsinghua univerzitet šesti, Pekinški univerzitet sedmi, Stanford osmi, Univerzitet za nauku i tehnologiju iz Kine deveti i Seul nacionalni univerzitet iz Južne Koreje deseti. Rangirani su po složenom kvantitativno-kvalitativnom sistemu parametara koji sadrže: broj članaka, broj citata, međunarodnu saradnju, broj članaka u visokorangiranim časopisima i broj saradnika svakog univerziteta koji je dobio visoka priznanja.
Ove godine pokrenuto je individualno rangiranje eksperata na bazi njihovih javno publikovanih profila na Google Scholar-u. Sva istraživanja su realizovana u okviru ACUMEN projekta koji je finansirala Evropska komisija u okviru granta br. 266832. Lista je formirana tokom novembra 2017. godine i sadrži profile najcitiranijih eksperata koji imaju Hiršov indeks veći od 20 i prvi put je javno saopštena januara 2019. godine. Najbolje rangiran saradnik iz naše zemlje je pod brojem 495 od 1.808 najcitiranijih eksperata iz oblasti nanonauka i nanotehnologija.
Patenti
Ukupno 19.780 patenata iz oblasti nanotehnologija publikovano je u Američkom patentnom zavodu (USPTO) u 2018. godini, od kojih su 8.500 registrovana, a ostalih 11.280 objavljeni i čekaju priznavanje. Polovina patenata pripada američkim institucijama, dok su Južna Koreja, Kina, Japan i Tajvan sledeći na listi. Ukupno 4.684 nanotehnoloških patenata publikovano je kod Evropskog patentnog zavoda (EPO) u 2018. godini: 2.908 je registrovano, a ostatak od 1.766 objavljenih čekaju priznavanje. SAD, Nemačka, Japan i Francuska su na vrhu po broju patenata, a Japan, SAD, Južna Koreja i Kina po broju prijava koje čekaju priznavanje. Pri dnu se nalazi 26 zemalja bez ijednog patenta, gde je i Srbija sa istim skorom kao Slovačka, Hrvatska, Bugarska, a nešto malo bolji su Slovenija, Kipar, Estonija, Grčka, Litvanija i Mađarska.
Interesantna je analiza ukupnog broja zaštićenih i publikovanih patenata u SAD i EU na 100 publikacija, koja govori o uravnoteženosti osnovnih i primenjenih istraživanja u nanotehnologijama. Na vrhu su SAD sa 44,1 odsto, slede Tajvan sa 33,7, Japan sa 27,3, Južna Koreja sa 24.6 i Švajcarska sa 19.7.
Nanosrebro i pneumatici
S obzirom na mogućnosti primene, vlade su investirale milijarde dolara u nanotehnološka istraživanja. Do 2012. godine samo u okviru Nacionalne nanotehnološke inicijative u SAD investirano je 3,7 milijardi dolara, Evropska unija 1,2 milijarde, a Japan 750 miliona dolara. Prema misljenju vodećih američkih eksperata, u nanotehnologije su najveće nakon investicija u NASA u američkoj nauci i danas se vidi da su one u potpunosti opravdale ogromna očekivanja. Nanotehnološkom inicijativom, početkom stoleća, udareni su temelji ovoj oblasti u Americi, nakon toga i u celom svetu, jer je ona služi kao model rada za više od sedamdeset zemalja u kojima takvi programi postoje.
Smatra se da ce 2020. dva miliona radnika samo u SAD raditi na poslovima vezanim za nanotehnologije i da će vrednost dobara na američkom tržištu nastalih pomoću nanotehnologija biti 1.000 milijardi dolara ili pet posto bruto društvenog proizvoda.
Ukupno tržište za nanotehnološke proizvode iznosilo je 22,9 milijardi dolara u 2013. godini i povećalo se je do oko 26 milijardi u 2014. Očekuje se da će u 2019. dostići 64,2 milijarde i da će od 2014 do 2019. godisnji rast iznositi 19,2 odsto. Smatra se da ce 2020. dva miliona radnika samo u SAD raditi na poslovima vezanim za nanotehnologije i da će vrednost dobara na američkom tržištu nastalih pomoću nanotehnologija biti 1.000 milijardi dolara ili pet posto bruto društvenog proizvoda.
Završno sa januarom 2019. godine, 8.662 nanoproizvoda proizvodi 2.181 proizvođač, čija su sedišta locirana u 60 različitih zemalja. Raznovrsni podaci i karakteristike dostupni su za tih 8.662 nanoproizvoda, uključujući marke koje postoje na tržištu, osobine proizvoda i primene koje su poboljsane nanotehnologijama, nanomaterijali koji su korišćeni u proizvodnji, zvanične informacije i sertifikati nanoproizvoda. Najviše je proizvođača iz SAD – 2.976, skoro $= odsto, slede Kina 849, Nemačka 710, Švajcarska 453, Japan 497 i Južna Koreja 352. Pri dnu su Kuvajt, Albanija, Ukrajina, Bosna, Rumunija, Argentina, Portugal, Saudi Arabija, Egipat, Mađarska sa 1-10 nanoproizvoda.
Sumarno stanje Srbije u 2018. godini je sledeće: broj članaka 360 (50. mesto), srednja citiranost po članku 0,87 (86. mesto), petogodišnja citiranost članku 5,95 (62. mesto),H-indeks nanoclanaka 6(56 mesto), petogodišnji H-indeks članaka 34 (48. mesto), broj članaka na milion stanovnika 43,9 (43. mesto), patenti i nanoproizvodi nula kao i prethodnih godina. Svi ovi pokazatelji su iz godine u godinu gori.
Što se tice osnove od koje su izrađeni, na prvom mestu se nalaze nanočestice srebra – 911 nanoproizvoda, koje proizvode 224 kompanije iz 27 zemalja. Na drugom mestu su nanočestice titan-dioksida: 146 kompanija iz 27 zemalja proizvodi 442 nanoproizvoda. Količinski je, verovatno, najveći korisnik automobilska industrija gde se u proizvodnji pneumatika (automobilske gume) koriste fino dispergovane nanočestice ugljenika (čađ) za ojačavanje razlicitih polimernih materijala.
Ilustracija (Kevin Mackenzie, University of Aberdeen)
Sumarno stanje Srbije u 2018. godini je sledeće: broj članaka 360 (50. mesto), srednja citiranost po članku 0,87 (86. mesto), petogodišnja citiranost članku 5,95 (62. mesto),H-indeks nanoclanaka 6(56 mesto), petogodišnji H-indeks članaka 34 (48. mesto), broj članaka na milion stanovnika 43,9 (43. mesto), patenti i nanoproizvodi nula kao i prethodnih godina. Svi ovi pokazatelji su iz godine u godinu gori.
Iskustva uspešnih
Cela analiza nedvosmisleno pokazuje da je veza između kvalitetnih naučnih publikacija koje finansiraju vlade i patenata jednoznačna,tako da se najveći broj kvalitetnih publikacija, čak više od dve trećine citira u patentima. Ako nema izvrsnih istraživanja, nema ni patenata, ni kvalitetnih proizvoda, jer su nauka i inženjerstvo do te mere napredovali da se slabi naučni rezultati teško mogu patentirati. Naime, postupak patentiranja je suviše skup da bi se štitili slabi naučni rezultati, odnosno neatraktivni proizvodi.
Sa izdvajanjima iz budžeta od 0,3 do 0,5 odsto bruto društvenog proizvoda, odnosno ispod 15-20 evra po stanovniku, već godinama se Srbija nalazi na začenju svih zemalja. Ne postoji nijedna zemlja iz okruženja ili onih kojima težimo po razvojuda su načinile čak i mali tehnološki napredak sa izdvajanjima, u dužem vremenskom periodu, manjim od 50-100 evra po stanovniku, što u našim uslovima odgovara izdvajanju od 1-2 posto bruto društvenog proizvoda.
Za uspešne i razvijene zemlje ključna je uloga države u podršci osnovnim istraživanjima i industriji, negovanju istraživanja i razvoju sopstvenih proizvoda koji imaju visoku dodatnu vrednost, što je posebno izraženo kod nanoproizvoda. Uostalom, poznato je da se najviše multiplicira novac uložen u osnovna istraživanja. Američki komitet za ekonomski razvoj ocenio je da su ulaganja u osnovna istraživanja u nauci i inženjerstvu bitno doprinela rastu i snazi američke ekonomije. Slićna je situacija i sa malim visokorazvijenim državama koje su ostvarile ogroman tehnološki napredak.
Stanje kod nas je izuzetno loše, naročito u pogledu patenata i nanoproizvoda koji imaju visoku dodatnu vrednost. I mada Srbija u publikacijama beleži lagan ali stalan pad, ipak se nalazi u nekoj „zlatnoj sredini”, naravno daleko od toga gde je nekada bila u nauci. U svim prioritetima u svetu na prvo mesto je izvrsna nauka i formiranje izvrsnih istraživačkih timova i centara izvrsnosti. Inovacije proističu iz njih, ali nikako kao samostalna aktivnost. Centri izvrsnosti su retki u manje razvijenim zemljama. Kod nas ih ima formalno desetak-petnaest, ali bez ikakve finansijske nadoknade. Mnoge male visokorazvijene zemlje ih imaju i po stotinak sa značajnim dopunskim finansiranjem.
Dostizanje izvrsnosti je dugotrajan proces koji se ne ostvaruje time što će neki istraživač da ode da radi određeno vreme u nekoj kvalitetnoj istraživačkoj grupi u inostranstvu i nakon toga se vrati kao ekspert. Put je sasvim drugačiji, tako da mladi istraživači rastu i razvijaju se u generacijski formiranim istraživačkim grupama, gde stiču istrazivačku kulturu rada i komunikacije u timu i sa eksternim partnerima, a ne rastu kao „vukovi samotnjaci”, što je kod nas najčešće slučaj. Nekada je takvih celina bilo mnogo u nas, danas za to sve manje ima uslova i interesa, što će se katastrofalno odraziti na buduće generacije mladih istraživača i domaću nauku uopste.
Maćehinski odnos društva prema nauci ogleda se u nedovoljnom ulaganju. Sa izdvajanjima iz budžeta od 0,3 do 0,5 odsto bruto društvenog proizvoda, odnosno ispod 15-20 evra po stanovniku, već godinama se Srbija nalazi na začenju svih zemalja. Ne postoji nijedna zemlja iz okruženja ili onih kojima težimo po razvojuda su načinile čak i mali tehnološki napredak sa izdvajanjima, u dužem vremenskom periodu, manjim od 50-100 evra po stanovniku, što u našim uslovima odgovara izdvajanju od 1-2 posto bruto društvenog proizvoda. S takvim budžetom za nauku i uz modernizovanje sistema organizacije istrazivanja, pomerili bismo se iz dugodišnjeg zaostajanja i stagnacije.
