Iako naša zemlja spada u bogatije po broju gajenih i korišćenih biljnih vrsta, organizovan rad na biljnim genetičkim resursima skorašnjeg je datuma. Naučnoistraživački instituti, koji su se bavili oplemenjivanjem biljaka, pravili su kolekcije samo za svoje potrebe. Nažalost, pojedini nisu održavali te kolekcije, pa se sada ovdašnji uzorci mogu jedino naći u bankama gena stranih zemalja koje su ih novčano potpomogle.
Prof. dr Milutin Penčić
Izgradnja Banke biljnih gena u Zemunu započeta je kao Banka biljnih gena Jugoslavije. Naime, u Strategiji tehnološkog razvoja Jugoslavije, u priorietne tehnologije uvršćena je biotehnologija, a u mere za sprovođenjeje projekat „Izgradnja banke biljnin gena”, s dva potprojekta – „Izgradnja banke biljnih gena Jugoslavije” i „Formiranje genofonda za potrebe banke biljnih gena Jugoslavije”.
Banka biljnih gena je građena po konceptu kompleksne naučnoistraživačke organizacije za oblast biljnih genetičkih resursa jer, pored neposrednog izvršavanja operacija –
prikupljanje, umnožavanje, formiranje dokumentacije, čuvanje i razmena uzoraka – trebalo je da obezbedi sve uslove za sprovođenje istraživanja u svim operacijama i da posluži kao regionalni centar za ova istraživanja. Za poslednji zadatak imala je odgovarajuću stručnu i materijalnu pomoć Međunarodnog odbora za biljne genetičke resurse (IBPGR).
Do raspada savezne države izgrađeni su sistem za navodnjavanje deset hektara obradivog zemljišta namenjenog banci i svi objekti i otpočela nabavka opreme, osim upravne zgrade i sale za veće sastanke.
Stvaranje genofonda za potrebe banke počeo je 1989. godine, uz učešće 26 naučnoistraživačkih instituta. Proučavane su 63 biljne vrste i predato (1992.) obrađenih 5.228 uzoraka. Danas se svi nalaze u Banci biljnih gena Srbije.
Dva načina čuvanja
Biljni genetički resursi svuda u svetu čuvaju se saobrazno zahtevima vrste i mogućnosti zemlje in situ ili ex situ (banke gena). In situ čuvanje je prirodan i najpoželjeniji način, ali iz mnogih razloga za sve vrste nije moguć. Danas su u in situ statusu uglavnom divlje vrste, divlji srodnici i neke voćne vrste, a u ex situ statusu pretežno gajene vrste i vrste koje se razmnožavaju semenom ili mikropropagacijom. Glavni oblik u ex situ sistemu čuvanja čine banke biljnih gena, koje su poslednjih decenija prošlog veka postale sve češći predmet pažnje i naučne i šire javnosti.
Gotovo da nema države koja
nije izgradila banku gena.
Banke biljnih gena su bitan činilac u nacionalnim strategijama očuvanja i harmoničnog korišćenja tog nacionanog blaga. U širem smislu tumačenja, one predstavljaju promotere, organizatore i realizatore aktivnoasi na očuvanju i osmišljenom korišćenju genetičke varijabilnosti biljnih vrsta na teritoriji države. Zato su neophodne u vođenju globalne politike očuvanja biodiverziteta. Ukoliko su dobro programski opredeljene i naučno, stručno i tehnički osposobljene, predstavljaju najdragoceniji izvor informacija i trezor gena na raspolaganju naučnicima i oplemenjivačima biljaka.
Zbog tehnologije rada u njima, skupog prostora kojim moraju da raspolažu i skupe infastrukture koja ih opslužuje, ovakve banke pokrivaju mali deo postojećeg biljnog genofonda. Međutim, zahvaljujući strogom tehnološkom režimu i naučno fudiranom rada na svim etapama obrade uzoraka, one predstavljaju najbezbedniji način čuvanja genetičkih resursa. Pouzdano se može tvrditi i da su doprinele tome da se uspori gubljenje genetičke varijabilnosti biljaka i mnogi izvori gena spase iščezavanja.
U užem smislu, banke biljnih gena su objekti u kojima se na naučno zasnovanoj tehnologiji i u strogo kontrolisanim uslovima čuvaju uzorci na dugi (preko 50) i srednji (do 20) godina rok. Gotovo da nema države koja nije izgradila banku gena, a mnoge imaju i specijalizova nenaučnoistraživačke institute. Pored nacionalnih, postoje i regionalne pod jurisdikcijom međunarodnih organizacija.
Po biljnim vrstama koje čuvaju mogu biti specijalizovane. Maltene sve velike selekcione kompanije imaju svoje banke gena.
U literaturi se za genetičke resurse koriste različiti izrazi sa istim ili sličnim značenjem koji treba da označe genetičku varijabilnost unutar vrste ili na određenoj teritoriji. Tako se, pored genetički resusi, sreću izrazi germ plazma, gen-pul, genetske kolekcije i slično. Prema „Međunarodnom poduhvatu za biljne genetičke reurse” (FAO) kome je naša zemlja pristupila, biljne genetičke resurse jedne države čine: gajeni i novostvoreni kultivari u upotrebi, kultivari isključeni iz sortne liste, primitivni kultivari, divlji srodnici gajenih biljaka, divlje i korovske vrste i specijalne genske kolekcije.
Pod genetičkim resursima vrsta podrazumeva se ukupan broj gena u oblicima u kojima egzistiraju vrste (populacije, varijeteti, kultivari, klonovi i linije), nastali prirodnom ili veštačkom selekcijom. Međutim, ne postoji nijedna jedinka ma koje vrste koja sadrži svu genetičku varijabilnost vlastite vrste. To znači da je ukupan genetički potencijal vrste predstavljen populacijom mnogih jedinki (genotip). Stoga nestanak ma kojeg genotipa predstavlja nepovratan gubitak unikatnog izvora gena, jer ne postoji laboratorija u svetu u kojoj se može reprodukovati milenijumska evolucija biljnih vrsta.
Nacionalni gen-centri
Organizovani rad na genetičkim resursima odvija se kroz nacionalne strategije i programe koji predstavljaju deo nacionalnog prirodnog i radom stvorenog bogatstva. Sa stanovišta globalnog očuvanja getetičkih resursa (Rezolucija FAO 1983), oni predstavljaju nasleđe čovečanstva sa suverenitetom države na čijij se teritoriji nalaze. Time su Ujedinjene nacije preuzele brigu i o njima.
Počelo je nekontrolisano
da se troši i razara i ono
što obezbeđuje život na
našoj planeti – biosfera.
Prognoze da će razmeđe 20. i 21 veka biti obeleženo, u naučno-tehnološkom smislu, odrednicama: informatičke tehnologije, kosmičke tehnologije, novi materijali i biotehnologija ostvarile su se. Ali svi ovi motori tehnološkog napretka savremene civilizacije nisu mogli da anuliraju pogubno čovekovo iskorišćavanje prirode. Počelo je nekontrolisano da se troši i razara i ono što obezbeđuje život na našoj planeti – biosfera. Posebno je agresiji novih tehnologija i velikih infrastrukturnih zahvata izložen biodiverzitet, koji je napadnut u svim vidovima, a genetički resursi su prvi na udaru.
Iako postoje podaci o individualnim poduhvatima iz veoma davnih vremena (drevna Kina, Egipat, Grčka), smaatra se da naučni pristup genetičkim resursima biljaka počinje s radovima velikog ruskog naučnika svetskog glasa Nikolaja Ivanoviča Vavilova. Njegovo otkriće centara porekla kulturnih biljaka, kasnije nazvanih „gen centri”, poslužilo je kao osnova za mnoga naknadna proučavanja i zakasnija preduzimanja međunarodnih aktivnosti na globalnom planu. Kao početak organizovanog rada na međunarodnom nivou uzima se održavanje stručnog sastanka o istraživanju i introdukciji biljaka (FAO 1961) u Rimu.
Kolekcije ne postoje
Radi zaustavljanja negativnog pritiska na diverzitet u Vavilovljevim „gen centrima”, predloženo je da se osnuju centri za istraživanja u Argentitini, Turskoj i Pakistanu. Međunarodni odbor za biljne genetičke resurse FAO (IBPGR), današnji Međunarodni institut za biljne genetičke resurse (IPGRI), osnovan je 1974. sa zadatkom da pruža stručnu i finansijsku pomoć nacionalnim gen-centrima. Početkom sedamdesetih godina Konsultativna grupa za međunarodna istraživanja u poljoprivredi (CGIAR) usvajila je rezoluciju da podrži osnivanje banaka gena u svim svojim istraživačkim centrima.
Iako naša zemlja spada
u bogatije po broju gajenih
i korišćenih vrsta, organizovan
rad na biljnim genetičkim resursima
skorašnjeg je datuma.
Paralelno sa ovim aktivnostima, odvijala se akcija u Evropi. Pri Evropskoj asocijaciji za istraživanja u oplemenjivanju biljaka (EUCARPIA) 1966. godine osnovan je Komitet za banke gena. Nezavisno od regionalnog pristupa, evropske zemlje započele su formiranje svojih centara za genetičke resurse. Sedamdesetih godina prošloga veka započete su pripreme za usanovljenje evropskog programa.FAO i UNDP u nekoliko zemalja Evrope (Jugoslavija je u tome učestvovala). Godine 1979. osnovan je Evropski kooperativni program za biljne genetičke resurse (ECP/GR), za čijeg je prvog predsednika Upravnog odbora izabran delegat iz Jugoslavije. Taj program je i danas u funciji, a članice su sve zemlje Evrope i Izrael. Podsticane su države da se udružuju i objedine napore institucija i pojedinaca na polju biljnih genetičkih resursa.
Iako naša zemlja spada u bogatije po broju gajenih i korišćenih vrsta, organizovan rad na biljnim genetičkim resursima skorašnjeg je datuma. Naučnoistraživački instituti, koji su se bavili oplemenjivanjem biljaka, pravili su kolekcije samo za svoje potrebe. Sakupljene vrste čuvane su, uglavnom, u tzv. aktivnim kolekcijama. Pojedini naši instituti, budući da su ih finansirali međunarodni programi, obavili su kolekcionisanje i proučavanje nekih vrsta (kukuruz, suncpkret, kupušnjača, vinova loza, lekovito bilje) bez nacionalno definisanog programa. Pored ovakvih, postojali su projekti koje su novčano pomiogle druge zemlje radi izučavanje i prikupljanja određenih vrsta. Nažalost, izvesni instituti nisu održavali te kolekcije, pa se sada ovdašnji uzorci mogu jedino naći u bankama gena tih zemalja.
