Postoji veliki broj istorijskih podataka o antičkim autorima koji su napisali dela o astronomiji, optici i zakonima svetlosti. Najpoznatiji su Euklid, Eudoks, Hiparh, Klaudije Ptolomej, Eratosten i Arhimed. Nažalost, gotovo nijedno od tih dela nije u celosti sačuvano, no bezbroj fragmenata, citata i navoda nalazimo kod kasnijih autora. Većina tih radova smatra se samo teoretskim i filozofskim raspravama bez ozbiljnog naučnog utemeljenja.
Jedna od zbunjujućih zagonetki iz istorije starog sveta jesu velika znanja iz astronomije. Veoma tačni kalendari, precizno poznavanje kretanja nebeskih tela, naznake da su znali za Jupiterove mesece i Saturnove prstenove nevidljive golom oku, neverovatno pouzdano predviđanje pomračenja i drugih astronomskih pojava mnoge navode na zaključak da su za dostizanje tih znanja nužno morali koristiti teleskop i različite optičke naprave.
No, takav zaključak službena arheologija ne prihvata sa obrazloženjem da ne postoji nijedan materijalni ili pisani povesni dokaz koji upućuje na to da su stare civilizacije posedovale dovoljno znanja iz optike i tehničke veštine za izradu teleskopa ili drugih optičkih naprava. Uopšteno, velika većina antičkih svedočanstava smatra se nepouzdanim izvorima, uzimaju se kao priče, pogrešne interpretacije, i, uglavnom, ne smatraju se objektivnim dokazom. Ipak, broj takvih svedočanstava je prevelik da bi se mogao zanemariti.
Postoji veliki broj istorijskih podataka o antičkim autorima koji su napisali dela o astronomiji, optici i zakonima svetlosti. Najpoznatiji su Euklid, Eudoks, Hiparh, Klaudije Ptolomej, Eratosten i Arhimed. Nažalost, gotovo nijedno od tih dela nije u celosti sačuvano, no bezbroj fragmenata, citata i navoda nalazimo kod kasnijih autora. Većina tih radova smatra se samo teoretskim i filozofskim raspravama bez ozbiljnog naučnog utemeljenja. Postoje, takođe, zapisana svedočanstva o praktičnoj upotrebi ogledala, stakla i kvarca u optičke svrhe. Aristotelov učenik Teofrast daje najstariji sačuvani tehnički opis paljenja vatre pomoću stakala i ogledala. Filostrat u delu Život Apolonija iz Tijane navodi kako su bramani svoje svete vatre palili sunčevom svetlošću.
To nisu jedini dokazi poznavanja i korišćenja optičke tehnologije u antici. U rimsko doba bile su poznate i prilično raširene staklene kugle, male trbušaste posude s vrlo uskim grlićem. Ispunjene vodom, koristile su se kao povećala. U svome delu Prirodna pitanja Seneka kaže: „Ma koliko sićušna i nejasna, slova se doimaju većima i jasnijima kada se posmatraju kroz staklenu kuglu ispunjenu vodom”.
Slične posude koristile su se u medicini za paljenje rana. Rimski istoričar Plinije u svojoj Prirodnoj povesti navodi da lekari smatraju da se rane koje se moraju spaliti, najuspešnije spaljuju pomoću kristalnih kugli postavljenih tako da presecaju put sunčevim zracima.
Među najbrojnija svedočanstva o korišćenju optičkih sprava spadaju ona koja se odnose na upotrebu konkavnih ogledala. U sačuvanim arapskim izvorima, očito prenesenim iz starih grčkih izvora, navodi se da je čuveni svetionik iz Aleksandrije, visok preko sto dvadeset metara, imao na vrhu konkavno ogledalo koje je danju reflektovalo sunčevu svetlost, a noću fokusiralo svetlost upaljene vatre, stvarajući snop svetla što se mogao videti iz velike daljine. Zahvaljujući ovom ogledalu mogli su se danju posmatrati brodovi na velikoj udaljenosti. Naime, osoba koja stoji u žarištu konkavnog ogledala može videti jako udaljene predmete.
To nije jedini primer upotrebe velikih ogledala. Jedna od najpoznatijih priča vezana je za rimsku opsadu Sirakuze 212. godine pre nove ere. Prema pisanom predanju, Arhimed je pomoću sistema ogledala zapalio rimsko brodovlje pred gradom. Ovu priču mnogi savremeni autori odbacuju kao neverodostojnu jer najstariji sačuvani tekst o tome potiče tek iz 2. stoleća.
U antičkim tekstovima postoji navod koji upućuje na postojanje naprave slične teleskopu. Rimski povesničar Polibije u knjizi Povijest, pored ostalog raspravlja o metodi prenošenja poruka na veliku daljinu što bi modernim rečnikom mogli nazvati oblikom vizuelne telegrafije. Nakon podrobnog opisa dodaje: „…osim ovih pravila, nužno je da oba čoveka zadužena za signalizaciju imaju teleskope (dioptran) opremljene dvema cevima (duos aulischous), da bi čovek koji šalje signal kroz njih video… čoveka koji mu mora odgovoriti”.
Ovaj citat je već decenijama predmet sporenja protivnika i pobornika pretpostavke o antičkim teleskopima. Spor se vodi povodom toga kako tačno – prevesti dva pojma koja se pominju: dioptran i duos aulischous, zbog čega se ovaj tekst odbacuje kao potvrda antičkog posedovanja teleskopa.
Jedan od glavnih argumenta za tvrdnju da drevni narodi nisu poznavali teleskop jeste nedostatak dokaza o poznavanju veštine brušenja stakla za izradu delatnog teleskopskog sočiva. No, postoji niz arheoloških nalaza koji upućuju na to da su postojali i znanje i tehnologija za izradu takvih leća. Najstarija pronađena potiče iz Egipta. Kip kraljevskog službenika iz Pete dinastije (2680. godine pre Hrista) imao je oči izrađene od para precizno izrađenih plankonveksnih sočiva. Tokom Starog kraljevstva umetanje takvih leća u oči statua bila je gotovo redovna praksa.
Veština brušenja konveksnih i konkavnih sočiva bila je poznata i na području Sredozemlja još od minojskog doba, oko 1500. godine pre naše ere. Knosos, Efez i Troja u različitim su razdobljima bili središta proizvodnje kristalnih leća. U arheološkim iskopavanjima u ova tri grada pronađeno je više od stotinu konveksnih i četrdeset konkavnih sočiva.
U knjizi Kristalno sunce autor Robert Templ opisuje brojne arheološke artefakte od kvarca i stakla koji po obliku i načinu obrade verovatno jesu sočiva. U svojim istraživanjima on je u muzejima širom Evrope pronašao preko 450 izložaka koji bi mogli biti leće različitih namena, a uobičajeno se klasificiraju kao ukrasni predmeti, delovi nakita i slično. Da se radi o lećama, a ne ukrasnim predmetima, govori činjenica da su svi podrobnije proučeni. Izmereni primerci konveksnog su oblika i povećavaju od 1,5 do 4 puta, što upućuje da su ciljano izrađeni za upotrebu u optici.
Jedan od najpoznatijih primeraka je takozvana Lejardova leća, nazvana tako po britanskom arheologu A. H. Lejardu koji ju je 1849. godine pronašao u arheološkim iskopavanjima u vavilonskom gradu Nimrudu. Smatra se da potiče iz razdoblja vladavine Sargona Drugog iz 7. stoleća pre Hrista. Najpre se pretpostavljalo da se radi o ukrasnom predmetu, no kasnija merenja optičara pokazala su da je to sočivo. Preciznost izrade i optička svojstva dokazuju veliko umeće i jasnu nameru da se izradi leća specifične namene. Jedan od autora istraživanja naveo je u svojem izveštaju da njen oblik i veličina ukazuju da je bila namenjena nošenju ispred očiju i namerno obrađena tako da povećava predmete prilikom rada koji zahteva preciznost. Naknadnim proučavanjem utvrđeno je da je rub sočiva obrađen tako da se može umetnuti u okvir.
Među arheološkim ostacima iz antičkog razdoblja postoje primerci koji upućuju na moguću primenu leća kao povećala. Pronađene su brojne minijature za koje neki arheolozi tvrde da se tako sitni detalji ne bi mogli izraditi bez korišćenja sočiva. Pri iskopavanjima u Sumeru otkriven je veliki broj natpisa na cilindričnim pečatima koje su arheolozi mogli čitati samo pomoću povećala. Hajnrih Šliman u knjizi Troja zadivljeno opisuje filigransko umieće lemljenja mikroskopski malih komadića zlata pri izradi nakita. Tokkom iskopavanja na lokalitetu u egipatskom Abidosu nađen je nož s drškom od slonovače iz predinastijskog razdoblja (3300. godina pre Hrista) koji je bio ukrašen mikroskopski sitnim rezbarijama. Pojedini detalji nisu bili veći od milimetra, a arheolozi su za čišćenje rezbarija morali koristiti povećalo i vrh pribadače.
Najstariji grčki tekst koji pominje stakla za paljenje je Aristofanova komedija Oblaci, prvi put izvedena u Atini 423. godine pre nove ere. U razgovoru Sokrata i Atinjanina Strepsijada iznosi se kako izbrisati sudsku presudu zapisanu na voštanoj tablici.
Sokrat: Reci, dakle, šta je?
Strepsijad: Jesi li kod lekarnika video lep, proziran kamen kojim možeš zapaliti vatru?
Sokrat: Misliš li na kristalnu leću (hyalon)?
Strepsijad: Da.
Sokrat: Dakle, šta je?
Strepsijad: Da stanem s tim kamenom na sunce, daleko od činovnika dok ovaj piše presudu, mogao bih učiniti da se sav vosak na kojem ju je ispisao rastopi.
Takođe, Plinije u svojem delu Prirodna povest navodi izgubljen Ciceronov izveštaj o primerku Homerove Ilijade sačuvane u orahovoj ljusci. U istom delu on pominje umetnika Kalikrata koji je od slonovače izradio modele mrava i drugih sitnih stvorenja čiji su delovi tela bili gotovo nevidljivi golom oku.
Čemu je služila svaka pojedinačna leća nikad nećemo saznati, ali očito je da je njihova upotreba bila relativno raširena i uobičajena. Iako nije pronađen ni najmanji ostatak teleskopa, dvogleda ili prikaz drevnog Grka s naočarima, na temelju antičkih tekstova i arheoloških ostataka čini se sasvim mogućim da su antičke kulture mogle izraditi teleskop. Dovoljno je, makar i slučajno, postaviti dve leće jednu ispred druge na odgovarajući razmak. Ako to prihvatimo kao mogućnost, zagonetna astronomska znanja antičkog sveta dobiće razumljivije objašnjenje.
(Nova Akropola)
