Vladajuća Komunistička partija u monopartijskoj državi stekla de iure i de facto monopol na vlast koja po svojoj prirodi nije bila samo totalitarna već i ateistička. Koristeći legitimnu fizičku i simboličku silu, ona je za „neprijatelje” imenovala monarhiju, Boga, pravoslavnu crkvu, sveštenstvo i vernike.
Prof. dr Vesna Đukić
Izmišljeno je novo vrhovno božanstvo, novi
vrhovni idol: država (komunistička). Diktatura
bezbožništva zahteva da se tome idolu prinese
na žrtvu sve: i savest, i vera, i pamet, i telo i sve
vidljivo i nevidljivo.
(Arhimandrit dr Justin Popović, 1960.)
Prema Asmanovoj (Jan) klasifikaciji četiri tipa kolektivnog pamćenja (Asman, 2011:16-18, 145), mimetičko pamćenje obuhvata svrsishodne radnje, navike i običaje koje učimo kroz oponašanje, tj. imitiranje, pamćenje predmeta se odnosi na predstave o potrebama čoveka koji je investirao sebe u te predmete, te oni predstavljaju odraz njega samog, podsećaju ga na njegovu prošlost, pretke i tako dalje, komunikativno pamćenje podrazumeva jezik i sposobnost komuniciranja s drugima, a kulturno pamćenje se shvata kao prostor u koji spadaju sva tri prethodna oblika pamćenja kada pored svoje svrhe dodatno poseduju i „kulturni smisao kodiran i artikulisan u zajedničkom jeziku, znanju i zajedničkom sećanju”. Taj zbir zajedničkih vrednosti, iskustva, očekivanja i tumačenja stvara „simbolički svet smisla”, odnosno „sliku sveta” nekog društva.
Jan Asna (Vikipedija)
Proučavanje mimetičkog pamćenja se odnosi na delovanje u javnom i porodičnom životu koje se uči prenosom i oponašanjem svrsishodnog i praktično primenljivog znanja upravljanja državom, organizacije školstva i porodičnog vaspitanja dece; materijalno pamćenje – na odnos države kao pretežnog vlasnika prema sakralnoj kulturnoj baštini srpskog naroda na listama svetske kulturne baštine UNESKO-a; komunikativno pamćenje – na korišćenje srpskog jezika i ćiriličnog pisma u savremenoj javnoj i poslovnoj komunikaciji i kulturno pamćenje – na predaju smisla kroz istorijsku svest o poreklu i razvoju srpskog naroda od osnivanja srednjovekovne države do danas.
Kvalitativno empirijsko istraživanje sprovedeno s ciljem da se prouči uticaj sekularizacije na pamćenje i politike identiteta obuhvatilo je sledeće metode i tehnike prikupljanja i obrade dobijenih podataka:
Komparativnu analizu pravno-političkih instrumenata javnih praktičnih politika povezanih s politikom identiteta u tri vremenske tačke preseka: 1. prva tačka preseka obuhvata period pre Drugog svetskog rata: od osnivanja Kraljevine SHS do osnivanja Kraljevine Jugoslavije; 2. druga tačka obuhvata period posle Drugog svetskog rata: od donošenja Ustava FNRJ 1946. do Ustava SFRJ kojima je Srbija utemeljena kao konstitutivni deo Jugoslavije; 3. treća – period nakon demokratskih izbora u Srbiji 2000. kada je konstituisana Republika Srbija.
Proučavanje je obuhvatilo ustave, zakone i podzakonska akta dve sekularne države osnovane na negaciji/zaboravu i afirmaciji/pamćenju i sećanju predtotalitarnih pravno-političkih tekovina. Osnovni metod empirijskog istraživanja je medijska arheologija primenjena s ciljem da se ustanovi koliko su podaci o odnosu države prema kulturnim vrednostima pravoslavlja od komunizma do danas dostupni javnosti on-line, te u kojojoj meri oni mogu da utiču na kulturu pamćenja i (re)definisanje pojedinačnog i kolektivnog identiteta pravoslavnih hrišćana u savremenoj Srbiji.
Fokus grupu s pripadnicima tri generacije Srba pravoslavne veroispovesti rođene između 1930. i 1993. U grupi je bilo 8 punoletnih učesnika (4 muškog pola i 4 ženskog pola) iz 4 porodice poreklom iz 4 različita dela Srbije (južne Srbije, Šumadije, Banata i Beograda); pripadnici prve generacije učesnika rođeni su između 30. i 40. godine 20. veka, druge – između 50. i 60. a treće između 85. i 95; učesnicima su postavljena četiri pitanja: 1. kad ste kršteni, 2. šta za vas podrazumeva hrišćanski život, 3. koja je svrha i smisao pravoslavnih hrišćanskih vrednosti i 4. da li ste vaspitali decu u duhu pravoslavnog hrišćanstva; pet učesnika ima završen fakultet, jedan studira, a dvoje ima srednje školsko obrazovanje.
Mimetičko pamćenje
Ustav FNRJ iz 1946. ukinuo je monarhističko uređenje i definisao novostvorenu državu kao saveznu narodnu državu republikanskog oblika (glava 1, član 1). U Srbiji je, odmah nakon službenog donošenja, pred Vojnim većem Vrhovnog suda započet političko-ideološki postupak suđenja protiv komandanta Kraljevske vojske u otadžbini – generala Dragoljuba Mihajlovića koji je, potom, streljan i sahranjen na mestu nepoznatom javnosti do danas. Ocenjujući zakonitost tog procesa Viši sud u Beogradu je nakon 70 godina, na osnovu izvedenih dokaza, zaključio da on nije bio sproveden uz poštovanje prava okrivljenog (Politika, 14.5. 2015), budući da je Vrhovni sud ometao odbranu, a novouspostavljena izvršna vlast učestvovala u donošenju odluke protivno principu nezavisnosti sudstva. Istovremeno je dinastiji Karađorđević onemogućem povratak u domovinu, a poslednji monarh, Petar II Karađorđević, do smrti je živeo u izgnanstvu.
Međutim, nijedan pripadnik sve tri generacije ispitanika nije razvio
mimetičko pamćenje pravoslavnih hrišćanskih normi u ranom detinjstvu,
već su u starijoj životnoj dobi ulagali značajan napor da nadoknade nedostatak hrišćanskog vaspitanja u porodici.
Ustavom FNRJ je eksplicitno formulisano da je crkva odvojena od države, iako je građanima zajamčena sloboda savesti i veroispovesti (član 25). Takva ustavna odredba ne samo što znači da je novostvorena savezna država odvojena od crkve, već i da su sve narodne republike u njenom sastavu takođe sekularne. Prethodni Ustav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca donet na Vidovdanskoj ustavotvornoj skupštini 1921. nije sadržao odredbe o odnosu države i crkve dok je Ustav Kraljevine Srbije iz 1901. godine, poznat kao Oktroisani ustav, u prvoj glavi o obliku vladavine, državnoj veri i državnoj oblasti sadržao odredbu da je državna vera u Srbiji istočna pravoslavna, a da je Pravoslavna crkva Kraljevine, „po dogmatama jednaka sa Istočnom Vaseljenskom crkvom”, nezavisna i autokefalna (član 3) kakav status je stekla u 12. veku. Takođe je određeno da kralj, kao poglavar države i njegova deca koja nasleđuju sva kraljevska prava, „moraju biti vere istočne pravoslavne” (članovi 6,7), što se odnosilo na kralja Aleksandra Prvog i dinastiju Obrenovića koja je u vreme donošenja ovog Ustava vladala Srbijom.
Takve, u svakom pogledu suprotne, ustavne odredbe FNRJ i Kraljevine Srbije pokazuju da nova „narodna vlast” nije oponašala svrsishodno i praktično primenljivo znanje upravljanja državom razvijeno u prethodnim monarhistički uređenim državama, iako se ono u pogledu odnosa države i crkve najviše razlikovalo u odnosu na Kraljevinu Srbiju. Tako je nakon Drugog svetskog rata, po ugledu na Francusku (1905) i druge zapadnoevropske zemlje, prvi put uspostavljen režim odvojenosti države i crkve. U takvom režimu, crkve se smatraju privatnim ustanovama u čiji rad se država ne meša, već ga samo svojim zakonima reguliše. Država, s druge strane, ne dozvoljava crkvama da se mešaju u državne poslove, pri čemu sve crkve imaju u potpunosti ravnopravan položaj (Pravna, 1979:264).
Ustavom FNRJ je, takođe, predviđeno da škole mogu biti isključivo državne i kao takve odvojene od crkve (član 38). Ova posleratna tekovina je potvrđena Ustavom SFRJ donetim 1974. kojim je dodatno precizirano da verske zajednice, odvojene od države, mogu osnivati samo verske škole za pripremu sveštenika (član 174). Time je trajno verska nastava isključena iz državnih škola, a na osnovu uredbe iz 1952. i Bogoslovski fakultet (osnovan 1920) je isključen iz Beogradskog univerziteta.
Pravoslavni bogoslovski fakultet (Vikipedija)
S druge strane, iako Ustav iz 1946. nije ukinuo slobodu veroispovesti građana, u životu se dešavalo da zajemčena sloboda nije poštovana. Snažnu kampanju širenja antireligioznog mišljenja i ponašanja pravna nauka objašnjava promenom odnosa prema najvišem državotvornom aktu. Da bi „savremeni ustavi to uistinu bili, oni moraju imati bar dva svojstva: treba da ograničavaju političku vlast i obezbede odgovarajuća jemstva da se te granice ne mogu prekoračiti a da se ne počini odgovarajuće kažnjivo delo. Još je važnije da se tim granicama obezbedi neprikosnovenost sfere slobode i ljudskih prava, u koju vlast ne sme da zadre a da odgovarajućim jemstvima ne bude u tome sprečena ili kažnjena ako se drzne da to učini” (Čavoški, 2011:101). Ustav FNRJ nije imao nijedno od dva važna svojstva savremenih ustava. U životu se nije poštovala proklamovana sloboda veroispovesti i bilo je nevažno šta piše u Ustavu, jer je vladajuća partija bila iznad Ustava i za nju izričite ustavne zabrane i ograničenja nisu važila. Vladajući komunisti su znali „da im nije potrebno ustavno ovlašćenje za sprovođenje antireligiozne propagande, nametanje marksističkog pogleda na svet i osujećivanje javnog ispovedanja vere i veronauke za decu i omladinu, nego da se to može činiti i via facti, mimo, pa i protiv ustava” (Čavoški, 2011:87-88). Tako uspostavljen totalitarni režim, u uslovima apsolutnog političkog monopola Komunističke partije na vlasti, započeo je antireligioznu kampanju odmah nakon oslobođenja.
Rukovođena parolama: „Nosim kapu s tri roga i ratujem protiv Boga”, „Mi smo protiv Boga i vladara, protiv Crkve i oltara”, „Ustaj seljo, ustaj rode, da te branim od gospode, od popova mantijaša i ostalih zelenaša” (Džomić, 1997:26) novouspostavljena „narodna vlast” je po kratkom postupku, bez dokazivanja i utvrđivanja krivice u redovnom sudskom postupku, u „narodnim sudovima” sudila i osudila na smrt i/ili gubitak svih građanskih prava, stotine hiljada pravoslavnih hrišćana, oduzimala im imovinu, progonila sveštenstvo i monaštvo, palila, rušila i zatvarala manastire i crkve, te pravoslavlje potisnula iz javnog života.
Zbog snažne represije totalitarnog režima koji se plašio „subverzivnih sadržaja pamćenja” (Asman, 2011:87), svedočanstva o stradanjima Srpske pravoslavne crkve i građana i komunističkim zločinima počela su da se pojavljuju u javnosti tek krajem 20. veka i nakon demokratskih izbora 2000. Time je „istorija odozdo” doprinosila da se polako i postepeno razvije znanje i pamćenje o posledicama sekularizacije države kojom su upravljali ostrašćeni ateisti. Budući da, prema Asmanu (Asman, 2011:41) kolektivno pamćenje ide u oba pravca: napred i nazad, te da ne rekonstruiše samo prošlost, već promišlja i iskustvo sadašnjosti i budućnosti, objavljene studije sećanja utiču kako na poimanje prošlosti, tako i na promišljanje sadašnjosti i budućnosti pravoslavnih hrišćana u savremenoj Srbiji.
O tome da se oni ponovo okreću religioznosti, i pored represivne javne praktične politike sekularne Jugoslavije, svedoči podatak da samo 3% građana Srbije danas sebe smatra ateistom. Među najreligioznijim se smatraju upravo mladi (Blic, 13.4.2015) za koje se verovalo da će politikom zaborava iz samosvesti o sebi isključiti sve elemente pravoslavnog hrišćanskog identiteta koje su stvarali njihovi preci u prošlosti, a prekinuli njihovi roditelji.
Imajući u vidu da rupa između živog sećanja savremenika – floating gap u vremenskom rasponu iznosi od oko 80 godina (Asman, 2011: 71), nakon čega nastupa zaborav, istraživali smo njihova lična sećanja s ciljem da ustanovimo kakav odnos prema pravoslavnom hrišćanstvu imaju različite generacije rođene u periodu snažne ideološke propagande „protiv Boga”. Analizom rezultata fokus grupe organizovane za potrebe istraživanja, može se zaključiti sledeće: Svi ispitanici se izjašnjavaju kao pravoslavni hrišćani, iako većina nije u detinjstvu vaspitana u duhu hrišćanstva. Na osnovu dobijenih podataka izlazi da je nulta generacija roditelja (nije obuhvaćena istraživanjem) izazvala prekid pravoslavnog vaspitanja dece i mimetičkog pamćenja pravoslavnih hrišćanskih tradicija i običaja. To je generacija rođena početkom 20. veka (između 1900. i 1910.) koja je, iako krštena odmah po rođenju i vaspitana u pravoslavnom duhu, kao roditelj, već tokom Drugog svetskog rata, a naročito u periodu nakon oslobođenja, prestala da praktikuje pravoslavnu veru da bi zaštitila sopstvenu decu od progona i represije totalitarnog režima u Jugoslaviji.
Zbog toga pripadnici prve generacije ispitanika nisu ovladali normama pravoslavnog hrišćanskog života oponašanjem roditelja. Njihova deca koja pripadaju drugoj generaciji ispitanika, te norme takođe nisu mogla da steknu mimetičkim pamćenjem i oponašanjem roditelja koji ni sami nisu praktikovali sve norme pravoslavnog hrišćanstva. I pored toga, većina njih se u zrelim godinama vratila pravoslavlju, zahvaljujući čemu su njihova deca – pripadnici treće generacije ispitanika, ovladali osnovnim normama pravoslavnog hrišćanskog života pre punoletstva.
Međutim, nijedan pripadnik sve tri generacije ispitanika nije razvio mimetičko pamćenje pravoslavnih hrišćanskih normi u ranom detinjstvu, već su u starijoj životnoj dobi ulagali značajan napor da nadoknade nedostatak hrišćanskog vaspitanja u porodici. Nepoznavanju moralnih normi pravoslavnog hrišćanstva koje nisu stečene u porodici procesom kulturalizacije, tj. akulturacije, doprinela je i činjenica da ni u procesu socijalizacije u školi nisu dobili potrebna znanja jer je tokom druge polovine 20. veka veronauka isključena iz nastavnog programa školskog obrazovnog sistema. U tom periodu, sve do početka 90-tih godina 20. veka, svako javno ispoljavanje religioznosti je bilo nepoželjno, pa su ispitavnici prve i druge generacije bili prinuđeni da primenjuju autocenzuru ili podnose stroge sankcije za svoje religiozno ponašanje u javnom i privatnom prostoru.
Ono je uključivalo odlazak u crkvu, na izvore čudotvorne vodice, učešće u litijama, sva obeležja religioznosti u domovima (ikona, kandilo, kadionica i dr.) i nošenje krsta i brojanice u sklopu kulture odevanja. Treća generacija ispitanika je odrastala u periodu kada se ispoljavanje religioznosti nije kažnjavalo, ali ni oni nisu imali veronauku u školama budući da je taj predmet kao izborni vraćen u nastavni program Uredbom o organizovanju i ostvarivanju verske nastave i nastave alternativnog predmeta u osnovnoj i srednjoj školi Vlade Republike Srbije tek 2001. kada je verska nastava uvedena u prve razrede osnovnih i srednjih škola (član 13).
Iako najveći broj učesnika istraživanja u detinjstvu nije mogao da uči o pravoslavlju oponašanjem roditelja te je „preskočio” najznačajniji period vaspitanja kada se utemeljuju vrednosni obrasci ponašanja, oni su „rupu između živog sećanja” premostili u zrelim godinama sopstvenim izborom.
Ako na osnovu analogije poredimo životne cikluse, može se zaključiti da je isto potrebno i sekularnoj državi budući da znanje i sposobnost upravljanja državom posleratna totalitarna Jugoslavija nije nasledila od prethodnih državnih uprava. Ugledavši se na zapadnoevropske države koje nisu ostvarile autokefalnost crkve, ona je izborom republikanskog državnog uređenja odmah ušla u adolescentski period negacije svih vrednosti prehodnih monarhija koje su političku tradiciju ugradile u crkvenu tradiciju. Imajući u vidu da je karakteristika totalitarizma „što partija na vlasti eliminiše gotovo celokupan pretotalitarni pluralizam” (Linc, Stepan, 1998: 65), time je „narodna vlast” Komunističke partije u monopartijskoj državi pokazala svoju totalitarnu prirodu. Ta „vlastrodržačka samovolja” (Čavoški, 2011:101), ili „patološka arogancija” prema Adižesovoj teoriji životnih ciklusa preduzeća, mogla bi biti uzrok tome što Jugoslavija nije ušla u fazu „top forme”, već je nakon samo četiri decenije došlo do devijantne faze „preranog starenja” i patologije „razvoda” kada se, početkom 90-tih, ta država raspala.
Materijalno pamćenje
Skraćenju životnog ciklusa posleratne Jugoslavije doprinelo je i oduzimanje imovine i bogaćenje države na račun drugih. Asman ovu kardinalnu grešku izazvanu pohlepom poredi sa „ćelijama raka” u ljudskom organizmu, pa se lako može razumeti zašto je ta država prerano ostarila.
Manastir Sopoćani (Vikipedija)
Njen odnos prema crkvi je već od 1945. rezultirao donošenjem čitavog niza zakona i podzakonskih akata kojim je crkvama i verskim zajednicama oduzimana pokretna i nepokretna imovina. Na taj način je sekularna država postala njen vlasnik, pa se postavlja pitanje šta je ona s tom imovinom radila, a posebno kakav je odnos imala prema pravoslavnim svetinjama i sakralnoj baštini srpskog naroda. U pokušaju da odgovorimo na to kompleksno pitanje koje u svojoj složenosti izlazi iz okvira ovog istraživanja i zahteva posebna proučavanja, fokusiraćemo se samo na sudbinu jednog manastira u Srbiji. Studija slučaja „Sopoćani” zasnovana je na komparativnoj analizi statusa Manastira posmatranom u tri vremenske tačke preseka: 1960. (manastir pretvoren u muzej), 1979. (upisan u listu svetske kulturne baštine u okviru celine „Stari Ras i Sopoćani”), 1996. (dolazak monaštva i obnova duhovnog života).
U sekularnoj ateističkoj Jugoslaviji, sredstvo je postalo cilj,
a prava svrha i smisao manastira-muzeja su zanemareni.
Kakva je sudbina ove pravoslavne svetinje bila 15 godina nakon osnivanja sekularne države, pisano svedočanstvo je ostavio prognani profesor Bogoslovskog fakulteta dr Justin Popović: „Ulaziš u Svete Sopoćane i plaćaš četrdeset dinara, muzejsku ulaznicu! Jer Sopoćani su već muzej; i tamo nema svetih bogosluženja” (Popović, 2014:534).
Tako vidimo da se „zaborav” sakralnih objekata i predmeta koji imaju ritualno-simboličku ulogu, najviše odnosio na gubitak osnovnih funkcija zbog kojih su stvoreni. Bez bogoslužbenog života u manastiru Sopoćani i drugim zatvaranim manastirima u Srbiji (Vojlovica, Kovilj i dr.), izgubljena je njihova svrha i vrednost za društvo. Ona nije u tome da predstavlja remek-delo ljudskog kreativnog genija, već u duhovnoj misiji koja se ostvaruje „jezikom vere” – molitvom (Pjevač, 2009: 78). To znači da nisu nastali u želji ktitora da stvaraju umetnost, već da umetnošću izraze snagu vere u Boga. Ali, u sekularnoj ateističkoj Jugoslaviji, sredstvo je postalo cilj, a prava svrha i smisao manastira-muzeja su zanemareni.
Da je muzejska zajednica pod snažnim ideološkim pritiskom ateizacije društva zanemarivala etičke standarde profesije (Đukić, Vićentijević, 2015) svedoči i dalja sudbina manastira u periodu upisa u UNESKO listu svetske kulturne i prirodne baštine u okviru zaštićene kulturno-istorijske spomeničke celine „Stari Ras i Sopoćani”. Jedan od dva univerzalna kriterijuma nominacije podrazumeva da celina predstavlja jedinstven ili izuzetan dokaz o kulturnoj tradiciji ili civilizaciji koja živi ili koja je nestala. I upravo tu leži problem budući da sakralna tradicija u ateističkom društvu više ne živi u javnoj sferi. Na osnovu toga se može zaključiti da je nominacijom pružen dokaz da je ona nestala na osnovu najmanje tri razloga.
Prvi razlog je represivna i restriktivna priroda ateističkog režima usmerena na sveštenstvo i monaštvo koja manastire pretvara u sakralne muzeje. Budući da se u njima ne odvija bogosluženje, iz manastira i crkava se pokretni sakralni predmeti prenose u svetovne muzeje. To za posledicu ima slabljenje religije u sekularnom društvu, po čemu se Jugoslavija nije bitno razlikovala od zapadnoevropskih država tog perioda. Stvarajući muzeje kao „svetovne katedrale” racionalno građansko društvo odbacuje „neistovremenost” čije posredovanje – kao „bit religije”, omogućava život „u dva vremena” (Asman, 2011: 86). I upravo je ta sposobnost posredovanja oduzeta svetinjama i sakralnom mobilijaru koji su iz manastira Sopoćani preneti u muzeje.
Izvan crkava i manastira u kojima se odvija liturgija i bogoslužbeni život, ti predmeti više ne posreduju Božje prisustvo koje prožima život pravoslavnih hrišćana. Kroz „živo sećanje” oni uvek iznova proživljavaju Isusovo rođenje, raspeće i vaskrsenje i druge istorijske događaje, iako su se odigrali krajem stare i početkom nove ere. To je moguće samo kroz živu veru u živog Boga (Popović, 2014: 534) i „iskustvo žive crkve koja se neprestano obnavlja” (Florovski, 2005:145). U „svetovnim katedralama” to nije moguće.
Drugi razlog zbog kojeg verujemo da je nominacijom pružen dokaz da je duhovna tradicija nestala s prostora srednjovekovne prestonice srpske države sadržan je u činjenici da većinu stanovništva čine Bošnjaci muslimanske veroispovesti koji ne posećuju pravoslavne hramove.
Treći razlog se ogleda u činjenici da je manastir doživeo duhovnu obnovu tek 1996., kada je 10 monaha i iskušenika prešlo iz manastira Crna reka i obnovilo bogosluženja u Sopoćanima (Sopoćani, 2011:62) – dakle, oko 20 godina nakon zaštite i upisa u Svetsku listu kulturne baštine.
Tako vidimo da u trenutku nominacije on nije predstavljao duhovno središte pravoslavnih hrišćana, već manastir-muzej koji je, kao i Ustav FNRJ, predstavljao „ukrasni izlog za inostranstvo” i uverljivu obmanu za lakovernu unutrašnju javnost (Čavoški, 2011:42). Kasnije će se pokazati da ta politika nije imala odlučujućeg uticaja kako na međunarodnu, tako ni na unutrašnju javnost. Jugoslavija nije bila članica Saveta Evrope upravo zbog nepoštovanja ljudskih prava, a unutrašnja javnost nije bila toliko lakoverna koliko trpeljiva.
Komunikativno i kulturno pamćenje
Da totalitarne vladavine i diktatura uništavaju jezik, pamćenje i istoriju (Asman, 2011:87), govori već sam podatak da je upotreba ćiriličnog pisma u izdavačkoj industriji u Jugoslaviji dostigla istorijski minimum nakon Drugog svetskog rata. Prema rezultatima projekta „Pregled položaja srpske ćirilice u kulturi i javnoj komunikaciji”, koji je 2014. sproveo Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, to se naročito odnosi na period od 1958. do 1988.
Kako se dogodilo da je jezik predviđen
za upotrebu samo u vojsci ušao u javnu komunikaciju
u toj meri da je latinično pismo tog jezika skoro potpuno
potisnulo ćirilicu srpskog jezika, tek
treba da bude predmet budućih izučavanja.
Uzrok takvog odnosa prema pismu srpskog naroda može se tražiti u ustavnim odredbama svih nadnacionalnih država Jugoslavija, kako monarhističkog, tako i republikanskog tipa, počev od Ustava Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca iz 1921. u kojem je „srpsko-hrvatsko-slovenački jezik” definisan kao službeni jezik (član 3) ove ustavne, parlamentarne i nasledne monarhije. Kasnije je Ustavom SFRJ (1963) predviđena ravnopravnost jezika naroda Jugoslavije i njihovih pisama bez eksplicitnog navođenja koji su to jezici, dok je „srpskohrvatski jezik” uspostavljen samo za potrebe komandovanja u Jugoslovenskoj narodnoj armiji u kojoj će se vojna obuka i administracija vršiti na tom jeziku (član 42). Kako se dogodilo da je jezik predviđen za upotrebu samo u vojsci ušao u javnu komunikaciju u toj meri da je latinično pismo tog jezika skoro potpuno potisnulo ćirilicu srpskog jezika, tek treba da bude predmet budućih izučavanja.
Srpska ćirilica (Vikipedija)
Odgovor na to pitanje ne daje ni skup lingvista, književnika, kulturnih i naučnih radnika iz Srbije, Hrvatske i Bosne i Hercegovine poznat kao „Novosadski dogovor”. Na tom skupu održanom u Novom Sadu 1954, u nameri da oba pisma, latinica i ćirilica, budu ravnopravna, odlučeno je da „treba nastojati da i Srbi i Hrvati podjednako nauče oba pisma što će se postići u prvom redu školskom nastavom” (Politika, 12.12.2014). Iako savremena lingvistička srbistika stoji na stanovištu da je „pogrešno shvatanje ravnopravnosti pisama” suštinski doprinelo odumiranju srpske ćirilice, ona time ne ulazi u objašnjenje samog uzroka problema koji se ogleda u različitom shvatanju „ravnopravnosti”.
Dok su ovu demokratsku tekovinu drugi narodi u Jugoslaviji shvatili kao mogućnost da i dalje koriste latinično pismo koje su oduvek koristili, srpski narod ju je shvatio kao mogućnost da nauči pismo koje nije koristio. Ili, tačnije, prihvatio je pismo koje nije koristio od 9. veka kada su vizantijski misionari Ćirilo i Metodije, sa svojim učenicima Klimentom i Naumom, šireći pismenost i hrišćanstvo među Slovenima, konstruisali ćirilicu kao pismo slovenskog jezika. Ovladavanje latinicom sprovođeno je institucionalnim putem kroz nastavne planove i programe osnovnih i srednjih škola u Srbiji u kojima se latinica učila podjednako kao i ćirilica. Naučeni u školi da koriste oba pisma, čitaoci su bez velikog otpora prihvatali i produkciju izdavačke industrije koja je značajno smanjila broj knjiga i periodike štampanih ćiriličnim pismom. Tako je, zapravo, i pored brojnosti Srba u Jugoslaviji i formalne ravnopravnosti jezika i pisma, srpskohrvatski zamenio srpski, a latinica ćirilicu.
Među malobrojnim tumačenjima, u najmanju ruku, neobičnog opredelenja srpskog naroda da se odrekne svoje jezičke kulture i pisma, pružila je Srpska pravoslavna crkva u „Poruci Svetog arhijerejskog sabora upućenoj pravoslavnom srbskom narodu povodom obeležavanja pedesetogodišnjice stradanja Srbske crkve i naroda (1941-1991)”. U njoj se, između ostalog, kaže:
„Živeli smo, evo, i kao pojedinačne ličnosti i kao narodna zajednica, već pola veka u nametnutom – a za ponekog od nas i dobrovoljno izabranom – ropstvu i poniženju. Najstrašnije u tom periodu bilo je sveopšte razaranje duša i narodnog hrišćanskog duha, kulture, morala, čovečnosti, ličnog i opšteg dostojanstva […] Navešćemo samo neke od rana i duhovnih bolesti koje su kroz rat, i od rata naovamo, do danas, zapretile da opustoše dušu i život srbskog naroda […] Ratna pustošenja, razaranje hramova i kulturnih vrednosti i – od svega najgore – genocidno uništavanje nebrojenih ljudskih života dovelo je u pitanje i sam opstanak našeg naroda […] Posleratna vlast, saglasno svojim ideološkim predrasudama, ugrozila je Crkvu, lišivši je njenih dobara i osudivši je na smrt. Istovremeno je ugrozila i jedinstvo srbskog naroda nametanjem veštačkih deoba i stvaranjem, od njegovog živog tkiva, nepostojećih nacija. Tek će budućnost otkriti kakve su sve posledice tog svestranog pritiska na Crkvu i na jedinstvo srbskog naroda. Ali od svih tih deoba pogubniji je bio sistematski sprovođeni napor da se on odvoji od svog vekovnog duhovnog, kulturnog, etičkog i jezičkog predanja. Time je duboko ugrožena njegova samosvest i istorijsko pamćenje, a time i njegov opstanak” (Džomić, 2000:13).
Škole su imale odlučujući uticaj,
budući da se u njima učio srpskohrvatski
jezik, a koristila oba pisma, dok
su izdavači pretežno koristili
latinično pismo.
U poruci je, dake, Sveti arhijerejski sinod eksplicitno ukazao na „napor” da se srpski narod odvoji od svog duhovnog, kulturnog, etičkog i jezičkog predanja koje se s generacije na generaciju prenosi od 12. veka kada je rodonačelnik dinastije Nemanjića –
Stefan Nemanja, osnovao državu srpskog naroda sa sedištem u Starom Rasu. Ako se izuzmu okupacije stranih sila, to je jedini put da je narod prihvatio da živi u ropstvu i poniženju od „narodne vlasti” samo da na nasilje ne bi odgovorio nasiljem. Iako u suprotnosti sa stanovištem savremene etike i morala koja u središte društvenog života stavlja pojedinca i njegov interes, to se verovatno može objasniti nizom vrlina pravoslavnih hrišćana, od krotosti i trpljenja do praštanja (Pjevač, 2009:94, 127, 141) koje stoje suprotno od gneva i osvete. Ali, ovo pitanje, ipak, treba prepustiti istraživanjima pravoslavne etike i morala jer u velikoj meri nadilazi okvire naše teme.
Analizu komunikativnog pamćenja kao jezičkog predanja kojim se prenosi i smisao života s generacije na generaciju srpskog naroda, zaključićemo konstatacijom da je jezik kao ključni identifikator nacionalnog kulturnog identiteta Srba u poslednjih stotinu godina pretrpeo velike promene kojima su, pored ustava, najviše doprinele obrazovne i kulturne politike. Škole su imale odlučujući uticaj budući da se u njima učio srpskohrvatski jezik, a koristila oba pisma, dok su izdavači pretežno koristili latinično pismo što potvrđuju i rezultati istraživanja Zavoda za proučavanje kulturnog razvitka.
Sada ćemo se vratiti sadržaju poruke Svetog arhijerejskog sabora koja sublimira sve posledice stradanja srpskog naroda povezane s prethodnim proučavanjima mimetičkog, materijalnog i komunikacionog pamćenja. To nas dovodi do poslednjeg, po svemu sudeći, ključnog oblika pamćenja, a to je kulturno pamćenje. Ako ono sadrži predanje smisla (Asman, 2011: 17), onda se predanjem s generacije na generaciju prenosi i smisao života. Kao takvo, ono je ugrađeno u samosvest srpskog naroda koja, prema akademiku Simi Ćirkoviću, jednom od najboljih poznavalaca srednjeg veka na prostoru Srbije, proizilazi iz pripadnosti Srpskoj pravoslavnoj crkvi (Ćirković, 2015: 448-450).
Dakle, kako se može razumeti na
osnovu oba analizirana teksta,
samosvest i istorijsko pamćenje
srpskog naroda neraskidivo su povezani
s duhovnom tradicijom i autokefalnom crkvom
još od srednjeg veka.
On ističe da je u razvitku srpskog naroda, presudan bio period države Nemanjića koja je zajedno sa srpskom autokefalnom crkvom skoro dva veka predstavljala okvir u kojem se izgrađivala srpska etnička svest. Za kasniji razvitak „srpstva” u smislu srpske svesti, pripadanja Srbima, akademik kaže da se naročito značajna čini okolnost da je država shvatana istovremeno kao svetovna i religijska, kao što su i njeni vođi viđeni sa nepodeljenim funkcijama svetovnih i crkvenih starešina. Prema njemu, ta svest se očuvala i u 17. i 18. veku nakon masovnih seoba Srba na nove prostore jer su „te mase imale u svojoj svesti određene predstave o tome šta ih spaja u jednu zajednicu i šta ih odvaja od drugih”. Tome je doprineo i knez Lazar koji je išao stopama nemanjićkih prethodnika i „otpočeo novi ciklus vladara svetitelja”. Uloga crkve u formiranju, čuvanju i prenošenju srpske svesti imala je za posledicu da se „pripadanje srpskoj crkvi stolećima smatralo za bitno obeležje srpstva”, te Ćirković zaključuje da se Srbi prilagođavaju svetu koji se menja, ali ostaju verni svojoj veri sve do naših dana.
Sima Žirković (Vikipedija)
Dakle, kako se može razumeti na osnovu oba analizirana teksta, samosvest i istorijsko pamćenje srpskog naroda neraskidivo su povezani s duhovnom tradicijom i autokefalnom crkvom još od srednjeg veka. Sudeći po broju pripadnika srpske nacionalnosti pravoslavne veroispovesti u Srbiji na početku druge decenije 21. veka (Danas, 11.12.2013), on se tokom narednih vekova nije promenio i pored svih stradanja i iskušenja kroz koje je prolazio srpski narod. Nije se promenio ni tokom 20. veka kada su sve države Jugoslavije, počev od Kraljevine SHS, preko posleratne FNRJ, pa sve do SRJ, nastojale da stvore jugoslovenski identitet i utiču na kulturno pamćenje zbog straha od subverzivnih sadržaja koji su mogli da ugroze ideološke temelje svih nadnacionalnih država Jugoslavija stvaranih u tom periodu.
Prema univerzitetskom profesoru
Draganu Nedeljkoviću, iskušenja i
stradanja su jedina konstanta razvoja
srpskog naroda koji je neprekidno
suočen s pokušajima prekida istorijskog
pamćenja i zaborava upravo onih
vrednosti koje su presudne za
izgradnju identiteta i samosvesti.
Međutim, mediji u Srbiji i 20 godina nakon raspada Jugoslavije, doprinose prekidu istorijskog pamćenja o čemu Dušan T. Bataković kaže: U medijskom prostoru „nema mesta za istorijske pouke, a sećanje se svelo na nekoliko poslednjih godina, povremeno čak i nedelja, jer su iskušenja, stradanja, ekonomsko iscrpljivanje i svakovrsno trpljenje, predugo trajali”. Ukazujući da je u moralnoj dimenziji najopasnija „duhovna pokolebanost”, Bataković ističe da je ona u vezi s nedostatkom sećanja i smanjenim uticajem istorijskih pouka na život savremenog društva opterećenog velikim političkim, socijalnim i ekonomskim problemima (Blic, 24.10.2012).
Prema univerzitetskom profesoru Draganu Nedeljkoviću, osnivaču Katedre za srpski jezik, književnost i civilizaciju na Univerzitetu u Strazburu (1955) i Sorboni (1969-1972), iskušenja i stradanja su jedina konstanta razvoja srpskog naroda koji je neprekidno suočen s pokušajima prekida istorijskog pamćenja i zaborava upravo onih vrednosti koje su presudne za izgradnju identiteta i samosvesti. Spremnost da se ona prihvate i život nastavi u skladu s viševekovnim vrednosnim sistemom (Novosti, 22.6.2013) je još jedna osobina koja se velikim delom stiče upravo zahvaljujući pamćenju i uprkos restrikcijama i represijama totalitarnog režima posleratne sekularne Jugoslavije
Život u dva vremena
Represivna javna praktična politika totalitarnog režima u Jugoslaviji je činila veliki napor da svrha materijalizovanih institucionalizovanih praksi pamćenja ne poseduje kulturni smisao kodiran i artikulisan u zajedničkom jeziku, znanju i zajedničkom sećanju. Taj zbir zajedničkih vrednosti, iskustva, očekivanja i tumačenja koji stvara simbolički svet smisla, odnosno „sliku sveta” nekog društva je, zbog svog subverzivnog sadržaja, bio nepoželjan za državu zasnovanu na „vlastrodržačkoj samovolji” i „patološkoj aroganciji”. Zato je u Jugoslaviji uspostavljen „savez” vladavine i zaborava koji je svim raspoloživim sredstvima komunikacijske kontrole i tehnologije pružao otpor prodoru istorije. Baš kako Asman kaže, citirajući Orvela – postojala je samo sadašnjost u kojoj je partija uvek u pravu.
Konačno, na osnovu svega, možemo zaključiti da je sekularizacija bila pravno-politički okvir ateizacije posleratnog društva. Njime je vladajuća Komunistička partija u monopartijskoj državi stekla de iure i de facto monopol na vlast koja po svojoj prirodi nije bila samo totalitarna već i ateistička. Koristeći legitimnu fizičku i simboličku silu, ona je za „neprijatelje” imenovala monarhiju, Boga, pravoslavnu crkvu, sveštenstvo i vernike. Monarhija je u potpunosti isključena iz javnog života, ali je politika identiteta putem različitih oblika institucionalizovanog „zaborava”, samo privremeno uspela da iz javne sfere potisne eksplicitne manifestacije „neistovremenosti” pravoslavlja, što prema Asmanu predstavlja bit religije i kulturnog pamćenja.
Život „u dva vremena” se obnovio nakon nestanka tog režima što dokazuje istinitost teorije Nikolaja Berđajeva u studiji „Filozofija nejednakosti” da se „nova kultura ne može stvoriti a da nema nikakvog predanja, kontinuiteta s ranijom kulturom, te poštovanja predaka”. Tako se jasno pokazuje razlika između eksplicitne i imlicitne kulture od kojih je prva, pokušaj stvaranja «nove» jednodimenzionalne kulture «oslobođene» predaje smisla, dok je druga – zasnovana na viševekovnoj samosvesti i pravoslavnom predanju, opstojavala i uprkos represiji. Prvu su činile institucionalizovane manifestacije svetovnog života nadnacionalne zajednice, a drugu – suština pravoslavlja kao sistema vrednosti, etičkih i moralnih normi, verovanja i običaja pravoslavnih hrišćana, utemeljen još u srednjovekovnoj Srbiji.
Stoga se povratak na potisnutu religioznost, obnova pravoslavlja i povratak pamćenja ogleda u svim rezultatima sprovedenog empirijskog istraživanja kao napor države i društva da se ponovo uspostavi ravnoteža između eksplicitnih i implicitnih sadržaja kulture.
