Mitska buntovnica koja ne prestaje da fascinira umetnike. Šta zapravo znamo o Lilit?
Anna Canić
„Talmud”, „Sefer Jecira” i „Svici sa Mrtvog mora” kažu da je bila stvorena od iste prašine sa Adamom da bi mu bila ravna. Istočne legende („istoriole” vavilonskog „Talmuda”, „Ep o Gilgamešu”) pominju izuzetnu mudrost prve žene kao tajni razlog njenog neslaganja s mužem. Odbivši da bude poslušna (Midraš), Lilit je napustila rajski vrt, čime se nije umrljala prvobitnim grehom i ostala besmrtna. Za razliku od pale Eve, za drevne književnike vrlo udobnog lika, slobodna Lilit se ne spominje u „Bibliji”. Premda, pojedine reči „Knjige Postanka” o ženskom biću, stvorenom zajedno sa muškim, ostavljaju prostor za maštu.
Kasnije, sa pojavom gnosticizma, Lilit je dobila i novo ime – Sofija (mudrost), kao potvrdu njene superiornosti. U srednjovekovnim bibliotekama šaputalo se da su harizmatične istorijske i legendarne ličnosti poput Bat-Šebe, Kraljice od Sabe, Kleopatre, Igrejn ili Teodore crpile mudrost i snagu iz podrške Lilit, i bile ozloglašene od strane crkve zbog te iste težnje prema ljubavi i nezavisnosti. Dakle, ko je bila Lilit?
Prvi put se pominja na hiljadama godina starim sumerskim pločicama kao duh noći (njeno ime u prevodu sa staroarapskog i hebrejskog znači „noć“ ili „sova“), neumoljiv kao vreme i neuhvatljiv poput vetra u pustini. Hebrejski izvori („Zohar”, „Jerusalimski Talmud”, „Sirahov Alfabet”) uglavnom se slažu oko toga da je Lilit bila prva žena, stvorena od iste prašine kao i praotac Adam, zato ravnopravna sa muškarcem. Prema prvobitnoj Božjoj zamisli Adam i Lilit trebalo je da upravljaju svetom zajedno kao snaga i mudrost, ali muškarac nije želeo da ima pored sebe saputnicu, nego sluškinju. Lilit se pobunila, izrekla sveto ime Boga, nakon čega je dobila krila i odletela u neizvesnom pravcu.
„Talmud” kaže da je našla utočište u pećinama Crvenog mora. „Sirahova Knjiga”, otkrivena tek u patrijarhalnom Srednjem veku (savremeni teolozi tvrde da je zapravo napisana u „mračno doba” kao pseudoantičko religiozno delo), govori o prvoj ženi kao o majci svih demona. Kad je saznala da je Adam dobio od Boga novu ženu, zaklela se da se osveti nevernom mužu i njegovoj Evi – tako što bi u snu zavodila njihove sinove, a kćerke usmrćivala kao novorođenčad.
Kako je mudro i slobodoljubljivo stvorenje, koje je izbeglo prvorodni greh (saglasno gnosticizmu – čak mu je odolela), moglo da se „preko noći” pretvori u zloduha? Možda bi se najpre trebalo složiti sa hrišćanskim gnostičkim spisima biblioteke Nag Hamadi, koji tvrde da su naši preci jednostavno želeli da prebace krivicu za sopstvenu razuzdanost, dvojni moral i čedomorstvo na Lilit.
Prvu ženu pokušava da opravda i kralj Solomon. U svojim spisima on upoređuje sa Lilit svoju omiljenu suprugu Makedu (Kraljicu od Sabe), čime ističe njen um i otmenu lepotu. U hebrejskim apokrifima, koji objašnjavaju njegove priče, nalazimo na neobičnu interpretaciju istorije o sudu nad dvema ženama sa detetom. Ta žena, koja se sažalila nad odojčetom da ga podele na pola, navodno se zvala Lilit. Tragovi Adamove prve supruge kao Sofije, odnosno Sulamite – božanske mudrosti, nalazimo na stranicama „Knjige Mudrosti” i „Pesme nad Pesmama”. Čak i njen simbol – sova, poznat je kao antička metafora mudrosti i nezavisnosti.
Nad njom ne leži kletva greha, niti smrti – Lilit luta zemljom tragajući za ljudskim osećanjima, ali sa sobom nosi samo nemir.
Ne tako davno, u potrazi za tragovima prve žene u svetu umetnosti, otkrila sam dva izuzetno zanimljiva dela – književno i kinematografsko, nepravedno zapostavljena na prostorima bivše Jugoslavije. „Novele” (1887) važe za najkontraverzniju knjigu istaknutog francuskog pisca Anatola Fransa (1844-1924). U redu uzbudljivih priča, punih metafora i alegorija, posebno mesto zauzima „Kćerka Lilit”. Nobelovac živopisno propoveda o mladom aristokrati, koji u očaju nakon rastanka s jednom neobičnom ženom dolazi kod sveštenika da se ispovedi. Neobičan je i negov duhovnik – to nije strogi katolički pastir, već znameniti teolog. Za oca Safraka je hrabrost najveća od hrišćanskih vrlina, zato on istražuje, prevodi i analizira svete spise sa svih krajeva zemlje.
Nova knjiga sveštenika je o Lilit – prvoj ženi, nestaloj iz „Biblije”, ali sakrivenoj pod različitim velovima u legendama istočnih naroda. Nad njom ne leži kletva greha, niti smrti – Lilit luta zemljom tragajući za ljudskim osećanjima, ali sa sobom nosi samo nemir. Ari, mladi gost, sa čežnjom, čuđenjem i stidom, seća se svoje nedavnje ljubavnice, Lejle. Njihova ljubav je gubila duše – dovela do ludila prijatelja Arija i njegovu verenicu, da bi nakon toga slomila srce njemu samome. Misteriozna Lejla ga napušta sa kratkom porukom da je i ona nesrećna, jer ne može da umre. Njena mudrost nedostaje Ariju više nego njena strast – Lejla je znala sve tajne dalekih vremena. Otac Safrak veruje da je mladi muškarac imao (ne)sreću da sretne na svom putu kćerku Lilit.
Kao i svoja majka, Lejla pokušava da pronađe ljubav, hraneći se ljudskom strašću, ali ne uspeva. Njena nesmirena duša ne zna ni za pokajanje, ni za smrt, i donosi razaranje. Sladostrasna vatra Lilit, proslavljena pesnicima romantizma je, u stvari, samo vrh ledenog brega njene večite tragedije.
„Ćerka Lilit/Golfska struja ispod sante leda” (autor Anatol Frans/ Jevgenij Paškević)
Istorija te potrage je inspirisala letonsko-ruskog reditelja Jevgenija Paškevića da snimi umetnički film „Golfska struja ispod sante leda” (2011). Zajednički rad letonskih i ruskih filmskih stvaralaca trajao je čitavih 12 godina, a zaplet novele je bio dopunjen novim meandrima stare, pobunjene duše. Pored Lejle, čiji je lik ubedljivo odglumila Ana Azarova, upoznajemo druge kćerke Lilit – Nidu, Lolu, bezimenu devojku sa ogledalima u pustinji. A možda prva žena sama menja obličje – u ime njene vanvremenske potrage? Muškarci lete prema njenom svetlu sirove i vruće mudrosti kao leptiri prema vatri, i odlaze razočarani, sa lažnim osećanjem izgubljenog smisla za sve živo. Je li, zapravo, nestvarna Lejla – ta koja ostavlja ljubavnike na ivici ponora? Odgovor se krije iza naziva slobodne filmske adaptacije. Poznati doživljaj Lilit kroz vekove je samo vrh ledenog brega – blistavog i surovog, dok na dubinama, neslućenim za ljudski um, prolazi topla, životvorna struja težnje ženske duše. Ona zna za besmislenost besmrća bez ljubavi. A znamo li mi?
(Izvor Odiseja)
