Zapanjeni Herodot pisao je: „Vavilon, svojom veličanstvenošću nadmašuje svaki poznati grad na svetu”.
Grad čine ime znači „vrata bogova” (babili, na akadskom), osnovao je u 24. veku pre n.e. akadski vladar Sargon na obalama reke Eufrat, podigavši po jednu polovinu na obe obale. Oko 1700. godine pre n.e. bio je verovatno najveći grad tadašnjeg sveta. Čuvene Viseće vrtove Grci su uvrstili u sedam svetskih čuda Starog veka, a u „Knjizi postanja” pominje se i toranj, visine 90 metara kao Vavilonska kula. U Starom zavetu ova težnja da se dosegne nebo smatrana je vrhuncem ljudske taštine. Ali ta težnja ima svoje opravdanje, jer je Vavilon bio samo pulsirajuće srce carstva koje se prostiralo od Egipta, na zapadu, do Elamskog starog kraljevstva na istoku (jugozapadni Iran).
Danas, na oko 137 kilometara od Bagdada u Iraku, polje ruševina, takozvani tel, pokriven izlomljenim opekama, zauzima prostor od tridesetak kvadratnih kilometara i to je sve što je ostalo od nekada velelepnog grada.Do 20. veka sva saznanja o ovom gradu dali su nam je Herodot (484-425.g. pre n.e.) i biblijski prekori. Naime, vavilonska misterijska religija prikazana je simbolički u „Novom zavetu” kao: „Žena obučena u purpur i skarlet i nakićena zlatom, dragim kamenjem i biserima. U ruci je imala zlatnu čašu punu gadosti i prljavštine svoga bluda, a na čelu joj je napisano ime: Tajna, Veliki Vavilon, majka bluda i gnusnih dela…”
Herodot, međutim, daje drugu sliku. Ovaj veliki putnik pošao je iz Grčke, preko sirijskih planina i pustinja, sve do reke Eufrat. Tamo je ostao zadivljen prestonicom na obali. Džinovski bedemi bili su dovoljno široki za konjsku zapregu od čak četiri konja. Zapanjeni Herodot pričao je o kružnim zidinama od 83 kilometara, koje behu prošarane sa 100 bronzanih kapija. Pisao je: „Vavilon, svojom veličanstvenošću nadmašuje svaki poznati grad na svetu”.Pisao je i o gradskim običajima, tako saznajemo da je svaka žena u Vavilonu dužna jednom u svom životu: „Da prebiva u Afroditinom svetilištu i ima snošaj sa strancem…”, kako su svake godine bile održavane licitacije žena, gde su najbogatiji kupovali najlepše, a siromasi su odvodili one skromnijeg izgleda.Ali Herodot je, zapravo, imao vrlo oskudno znanje o istoriji Vavilona, čak nije ni čuo za ime Nabukodonosora Drugog, cara od 605. do 562. godine pre n.e. Do 20. veka u svetu istoričara bilo je teško razdvojiti činjenice od maštarija.
Prvo arheološko iskopavanje Vavilona otpočeli su 1899. nemački arheolozi pod vođstvom arhitekte Roberta Koldeveja i ro je trajalo do 1917. godine. Bio je to vrlo težak posao, jer su kuće, palate i hramovi u dolini Tigra i Eufrata građeni od cigala sušenih na suncu, koje su se lako mrvile i teško je bilo razlikovati ih od okolnog zemljišta.Uprkos teškoćama, uspeli su da otkopaju visoke vavilonske zidove. Neki su bili su obloženi glaziranim ciglama. Vaskrsnuo je duh grada i polako se odmotalo klupko njegove istorije pred očima arheologa.
Tokom iskopavanja, stručnjaci za asirsku istoriju dešifrovali su hiljade otkrivenih tekstova. Iz njih su saznali da je Vavilon bio grad mnogo mlađi od poznatih sumerskih gradova – Ura, Uruka i Nipura, osnovanih stotinama godina ranije. Dvehiljadite godine pre.n.e. Amiti, nomadski narod iz Sirijske pustinje, osvojili su najveći deo Mesopotamije i osnovali čitav niz kraljevstava u Ašuru, Mari, a dalje ka jugu su potčinili stare sumerske gradove, zajedno sa Vavilonom.
Hamurabi (Wikimedia Commons)
Ovde su, početkom 19. veka pre n.e. osnovali prvu carsku dinastiju. Čuveni Hamurabi bio je peti car ove vavilonske dinastije, a njegova vladavina od 1792. do 1750. godine pre n.e. bila je zaista veličanstvena. Lomio je sve neprijatelje pred sobom, od kojih su većina bili Amoriti, kao i on sam, da bi konačno oformio snažno carstvo koje je obuhvatalo celu južnu Mesopotamiju, na severu do Asirije, na jugu do Persijskog zaliva, na zapadu do Sredozemnog mora. Taj dar za objedinjavanje iskazan je i u njegovom zborniku zakona, što je prikazano i na steli koja je otkrivena u Suzi 1901. godine.
U samom Vavilonu iz vremena Hamurabija nije sačuvano nikakvo blago. Sve njegove dragocenosti razbacane su u haosu koji su napravili ratnički narodi koji su se borili za Mesopotamiju, a pominju se i u „Starom zavetu”.Kasiti sa Zagorskih planina zapadnog Irana osvojili su i držali pod svojom vlašću Vavilon četiri i po veka. Nakon toga su Elamci, upadajući u Vavilon, sve gradske dragocenosti bahato i besramno krali i odnosili u svoju prestonicu, Suzu. Takva sudbina je zadesila i čuvenu stelu sa Hamurabijem i bogom pravde, Šamašem, koji vladaru predaje zakonik. Vavilonija je u 13. veku pre n.e. stradala pod snagom Asiraca prvi put, da bi od 9. veka pre n.e. nadalje bila vazalna država Asirije.
Vavilonci su teško podnosili podjarmljenost. Dizali su nekoliko pobuna, a Asirci su tokom 7. veka pre n.e. čak dva puta razorili grad. Konačno, namesnik Nabopalasar je 625. g. pre n.e. proglasio Vavilon nezavisnim, sebe carem, pa sklopivši savez sa Međanima iz Irana, 612. g. pre n.e. porazio Asirce i razorio njihovu tadašnju prestonicu Ninivu. Kada je 605. g. pre n.e. na presto seo njegov sin, Nabukodonosor Drugi, cela oblast nazvana– Plodonosan polumesec, a koja se prostirala od Jerusalima do Persijskog zaliva, bila je pod njegovom vlašću. Trebalo je još očistiti poslednje džepove asirskog otpora, pa prionuti na obnovu Vavilona kao prestonice dostojne novog cara i njegovog slavoljublja.
Pod Nabukodonosorom Vavilon je izgrađen na obe strane Eufrata i ponovo je postao centar civilizovanog sveta. Glavne građevine bile su na istočnoj obali. Spoljni zid bio je dvostruk, dug 18 kilometara i okruživo je oblast koja je bila retko naseljena i verovatno je tokom rata služila kao sklonište za seljane i njihova stada. Ova spoljašnja linija odbrane na severu je bila ojačana utvrđenjem Babil, koje se još uzdiže na visini od 22 metra, a tu se nekada nalazila letnja careva palata. Unutrašnji zid bio je četvorougaonog oblika, okružen jarkom i štitio je glavni deo grada. Ovaj bedem od cigle bio je trostruk i sastojao se od prednjeg zida, širokog 6,5 metara, zadnjeg zida, širokog 3 metra, a između njih bio je srednji zid. Vavilon imao je 8 gradskih kapija i svaka je bila pod zaštitom drugog boga.
Piter Brojgel (Shutterstock)
Glavna palata i glavna kapija-posvećena boginji Ištar, boginji ljubavi i rata, bile su zaštićene utvrđenjem. Duž utvrđenja pružala se Ulica procesija i prolazila kroz Kapiju boginje Ištar ispred ulaza u grad. Tu je išla duž dvostrukog zida koji je štitio carsku palatu, koja je bila neosvojiva tvrđava u samom centru grada. Izgradnju carske palate započeo je još Nabopalasar. Njegove carske odaje sastojale su se od dve velike dvorane i tri privatne sobe, koje su se otvarale ka dvorištu. Nabukodonosor je zadržao palatu svoga oca, ali znatno je proširio, dodajući četiri istovetna elementa palate, koji su stajali jedan do drugog i bili povezani prolazom. U jednom od njih nalazila se ogromna sala, Prestona dvorana.
Izvan palate Ulica procesija se nastavljala do Hrama boga Marduka, zaštitnika Vavilona. Sam hram bio je četvrtasto utvrđenje sa unutrašnjim dvorištem, a jedna vrata naspram njegovog ulaza vodila su u Mardukovo svetilište. Mardukova zlatna statua bila je mala i laka pa je nošena u povorci tokom svečanosti, kao na primer za Novu godinu. Druga prostorija u hramu bila je namenjena za Mardukov presto, a u sledećoj se nalazio krevet predviđen za simboličko venčanje bogova. Neke od odaja bile su posvećene manjim bogovima. Marduk je, kao i svaki zemaljski kralj, imao i svoj dvor.
Pored hrama, izdvojenog unutar visokog zida, nalazila se ogromna kula, odnosno zigurat. Bio je uzgrađen više stotina godina pre vladavine Nabukodonosora, ali je prilično oronuo. Car je naredio da se on ponovo izgradi tako da njegov vrh „dosegne nebo”.Nabukodonosorova kula od cigle osušene na suncu ležala je na četvrtastom temelju i poput piramide sa visinom od 90 metara uzdizala nad gradom. Na vrhu, iznad njenih sedam spratova, kao kruna, nalazio se hram. Prema istoričaru Diodoru sa Sicilije, u prvom veku pre n.e. kula je služila kao opservatorija haldejskim astrolozima iz južne Mesopotamije.
Herodot je pisao da je bila korišćena za svete obrede plodnosti. On kaže da su se na krajnjem spratu kule nalazili krevet i zlatan sto, bez ikakve statue boga, pa to liči na opis nekog kraljevskog apartmana starog sveta. „Samo je žena, koju je odabrao bog, sama onde provodila noć”,pisao je, dodajući „daponekad bog dolazi u hram i spava na krevetu.”Francuski arheolog Andre Pero, pak, povezao je ime Vavilon – doslovno „božja kapija” – sa Jakovljevim priviđenjem u „Knjizi postanja”. Jakov je, naime, u snu video merdevine koje su sa zemlje vodile do nebeske kapije. Po mišljenju Peroa, za Vavilonce je kula, sa veličanstvenim stepeništem, bila „kapija nebesa” i odmaralište između božje nebeske kuće i njegovog zemaljskog doma u hramu.
Vavilonska verovanja imaju svoje korene u tradiciji koja doseže više od 2.500 godina u prošlost, sve do samog postanka sumerske civilizacije. Svakim sumerskim gradom upravljao je monarh, predstavnik gradskog boga, pa je tako, okružen svojim dvorom, bio gospodar određene oblasti sveta. Svaki grad imao je svog boga zaštitnika, što mu je osiguravao napredak i održavao u ravnoteži sile vaseljene, od kojih je zavisila plodnost tla i plodnost samih stanovnika grada.
Nije poznat način održavanja ove ravnoteže, ali neki naučnici smatraju da bog deli svoju moć sa boginjom– majkom, sa kojom se svake godine nanovo venčava. Smrt boga, iako oplakivana, predstavlja ključni deo prirodnog ciklusa. Postojao je Panteon, u kojem su bogovi, a svrha mu je bila održavanje poretka vaseljene. Najviši bogovi bili su: Anu– bog neba, Enlil–bog vetra i atmosfere i Ea–bog vode i mudrosti, a za njima: Sin–Mesec, Šamaš– Sunce, Ištar– planeta Venera. Marduk je bio jedan od mlađih ratničkih bogova. Uzdignut je u Panteonu nakon što je Hamurabi, kada je Vavilon postao središte sveta Srednjeg istoka, objavio da zaštitnik ovog grada zauzima suviše skromno mesto.
Da bi to ispravio, on je objavio da su tri vrhovna božanstva odabrala Marduka za svoga vođu. Ovu objavu trebalo je da opravdaju bogoslovi, pa su prionuli na posao sakupljanja najstarijih tradicija o stvaranju sveta. Sastavljen je dugačak ep, u kome su prikazane borbe između elementarnih bića – Timata, slanog mora i Apsu– sveže vode i bogova koji su iz njih postali. Timat je stvorio vojsku čudovišta da pobije bogove i baci svet u iskonski haos. Uplašeni bogovi su odbijali borbu, sve dok mladi Marduk nije istupio kao njihov zaštitnik pristavši da ih brani. Jedini uslov mu je bio –da mu dodele vrhovnu vlast. Posle herojske borbe, on postaje prvi među bogovima. Ostali bogovi preživeli su samo kao personifikacije Mardukovih mnogobrojnih moći.
Osim bavljenja duhovnim aspektima nebesa, Vavilonci su napravili mape zvezdanog neba, dali imena planetama, proučili njihovo kretanje i pokušali da predvide pomračenja Sunca i Meseca. Verovali su, takođe, da svaki događaj na Zemlji ima odgovarajući, paralelni događaj na nebu. Tokom godina su beležili znamenja, naročito ona koja će se verovatno ponoviti, da bi utvrdili koja nebeska pojava uzrokuje određene događaje. Većina zapisa odnosi se na Mesec i Sunce, planete, zvezdana jata i meteorološke prilike –a sve to beše u nadležnosti različitih bogova. Nakon tog osmatranja, sveštenici su caru slali izveštaj uz savet kako da izbegne moguću nesreću.
Vavilonska karta sveta, sa zapadom na vrhu, Vavilon u gornjem pravougaoniku, Asirija desno, Suza na dnu. Izvan okeanskog kruga su neobične zemlje koje su opisane u propratnom tekstu
Vavilonci su bili baštovani. Naučili su kako da savladaju plavljenje moćnih reka na čijim obalama se prostirao grad i vešto ih koristili za navodnjavanje. Iako nijedan onovremeni i tekst ne pominje postojanje visećih vrtova, istoričari, kao što je Diodor iz Sicilije, svrstavali su ih u jedno od svetskih čuda.Asirski car Senaherib izgradio je u Ninivi složene bašte sa veštačkim brdima, na koje je voda dovođena akvaduktom i podizana pomoću bronzane Arhimedove sprave sa žlebovima. Mnogi arheolozi veruju da su ti viseći vrtovi iz Ninive greškom pripisani Vavilonu.
Prikaz Visećih vrtova Martina Hemskerka iz 16. veka. U pozadini Vavilonska kula. (Wikimedia Commons)
Drugi se slažu da je i Vavilon imao veličanstvene bašte, ali njihov položaj nije utvrđen. Tragovi bašta su pripisivani građevini iza odaja za sluge. Nizovi zasvođenih hodnika mogli su da podupiru zasađene terase, ali takvi hodnici su na istoku obično bili skladišta za ćupove nalik bačvama. Ugaoni bedem palate na ivici Eufrata takođe je mogao biti potporni zid bašte. Gde god da su se nalazili, ako su zaista postojali, njihova izgradnja je pripisana vladavini Nabukodonosora Drugog, oko 600. godine pre n.e. i to po želji njegove voljene supruge Semiramide, koja je čeznula za zelenilom svoje zemlje, jer je bila „dovedena iz Medije i naročito volela planinski pejsaž”.
Prema grčkom istoričaru Strabonu, čija je „Geografija” ugledala svetlost dana 7. godine pre n.e, vrtovi su bili četvorougaonog oblika, a sastojali su se od lučnih svodova postavljenih jedan iznad drugog i pokrivenih ružičastim i belim pločicama. Od jednog do drugog bi se uspinjalo stepenicama, a uz stepenice su se nalazili žlebovi koji su (pomoću sistema poluga i pumpi) dovodili vodu direktno iz Eufrata. Vrtovi su bili ispunjeni raznovrsnim biljkama, veštačkim potocima i vodopadima. Posle Nabukodonosora na presto je 559. godine pre.n.e. seo Nabonid, sin sveštenice boga Sina. Vrlo brzo on je razočarao Mardukovo sveštenstvo, jer je dao povlašćen položaj hramovima Sina u Uru i Haranu u severnoj Siriji. A ni život pod Valtasarom (biblijsko ime Nabonida) nije bio bolji. Mrzeo je Jevreje koje je Nabukodonosor kao zarobljenike doveo nakon pljačke Jerusalima 587. godine pre n.e. u takozvano vavilonsko ropstvo.
Godine 539. pre n.e u Vavilon je ušao i osvojio ga persijski car Kir Veliki. U gradu je bilo mnogo onih koji su Kira, cara Međana i Persijanaca, dočekali zapravo kao oslobodioca. Kir je sa svojom vojskom, koja je prethodno skrenula tok Eufrata, umarširao kroz kapije gde je inače reka uticala u grad i isticala iz njega. Za to vreme Valtasar je uživao na nekoj velikoj proslavi. Po Herodotovom zamišljenom izveštaju, grad je bio toliko velik da je predgrađe bilo zauzeto, a da se u centru o tome nije ni slutilo. U isto vreme, prema jevrejskom proroku Danilu, tu „izidoše prsti ruke čovečje… i pisahu po okrečenom zidu od carskog dvora… a ovo je pismo napisano… Mene, mene, tekel, ufarsin… izmeren si na merilima i našao si se lak. Razdvojeno je carstvo tvoje i dano Međanima i Persijancima.”
Kir se predstavio kao obožavalac boga Marduka, a jedna od prvih odluka bila mu je da oslobodi zatočene Jevreje u gradu. Iako ga nije razorio, grad je zauvek izgubio svoju nezavisnost. Dva veka kasnije, 331. godine pre n.e. osvaja ga Aleksandar Veliki koji je je osnovao svoje carstvo na Srednjem istoku. On je imao želju da mu vrati stari sjaj. To nije stigao da ostvari. Umro je u samom Vavilonu, juna 323. godine. Njegova zamisao je zaboravljena, a stanovnici Vavilona su prepustili svoje domove pljačkanju i zaboravu koji je trajao čak 2.000 godina. Kada je 141. godine pre n.e. Vavilon postao provincija Parćanskog carstva (pod persijskom vlašću ostao do 650. godine n.e.) nekada veličanstven grad u kome se nalazilo i jedno od sedam čuda starog sveta pretvorio se u opustele i napuštene ruševine.
(Nacionalna geografija)
