Prirodna purpurna boja je stolećima bila simbol plemstva, kraljeva i sveštenika. Taj običaj počinje od vladara Fenikije, kralja Feniksa. Nakon što je od Herakla dobio purpurni plašt na poklon, on je naredio da budući vladari moraju nositi tu boju kao kraljevski simbol.
„Purpur – kraljevska boja izaziva u ljudima veliku radost. Oku je potrebna je kao što mu je potrebna svetlost. Setimo se samo osećaja ushita kada u tmurnom danu sunce obasja tek deo krajolika i pokaže njegove boje… Svaka boja proizvodi poseban utisak na um i tako se istovremeno obraća oku i osećajima. Otuda sledi da se boja može koristiti za određene moralne i estetske ciljeve.”
Johan Volfgang fon
Gete, „Učenje o bojama”
Prirodna purpurna boja je stolećima bila simbol plemstva, kraljeva i sveštenika. Taj običaj počinje od vladara Fenikije, kralja Feniksa. Nakon što je od Herakla dobio purpurni plašt na poklon, on je naredio da budući vladari moraju nositi tu boju kao kraljevski simbol. Taj isti kraljevski standard vredeo je i u Egiptu, Persiji, Rimu i Vizantiji.
Upravo je Fenikija1 bila središte antičke proizvodnje purpura. Feničanska kultura doživela je vrhunac oko 1000. godine pre Hrista, a proizvodnja purpura cvetala je u zaljevu na samom istoku Sredozemnog mora, u gradu Tiru, koji se nalazi u današnjem Libanu. Tamo se još 1600. godine pre Hrista proizvodio tzv. tirski purpur, kraljevska purpurna boja, koja se dobijala od sluzi bodljikavog morskog puža volka, tačnije dvije vrste česte u Sredozemnom moru: Murex brandaris i Murex trunculus. Naziv je dobio po rogovima, nalik na volovske, a tajna purpurne boje krije se u njegovoj hipobranhijalnoj žlezdi. Ona izlučuje malo žućkastog želatina, koja na vazduhu i suncu za par dana postaje purpuran.
Plinije Stariji, rimski istoričar i naučnik, ostavio je uputstvo: najbolje ih je loviti pre izlaska Sirijusa ili malo pre početka proleća. Za gram čiste boje bilo je potrebno oko 8.000 puževa. Kroz istoriju su i drugi narodi proizvodili purpur, no nisu uspeli postići takvu lepotu i postojanost boje. Feničani su očito u pravoj meri koristili sunčevu svetlost, a smatra se da su vladali tajnim hemijskim znanjima. U Evropu je ova boja stigla morskim putem, nadovezujući se na Put svile. Padom Rimskog carstva smanjena je i upotreba purpura iz Tir, a velika proizvodnja prestala padom Konstantinopolja 1453. godine.
Postoje zapisi da je Minojska civilizacija sa Krita ovu boju koristila oko dve hiljade godina pre Hrista. Nadalje, i meksički starosedeoci, posebno Miksteci, tkanine su bojili izlučevinama puža Purpula patula pansa, srodnika puža iz Tira. I dok su Tirci ubijali mekušce, što se zaključuje po gomili praznih puževskih kućica koje potiču iz tog vremena, Miksteci su im samo uzimali sluz. Lagano bi dunuli u puža, a on bi izlučio dragocenu tekućinu direktno na tkaninu nakon čega bi ga vratili u more.
Da bi sprečili njihovo istrebljenje, nisu ih uznemiravali za vreme razmnožavanja. Ljudi koji su se bavili bojenjem tkanina, odlazili bi do zaliva Huatulka, gde su staništa puževa,od oktobra do marta. Radi sprečavanja prekomernog iskorišćavanja puževa, 1985. godine je odlučeno da se dobijanje boje dozvoli samo starosedeocima na tradicionalan način. Tokom španskog osvajanja Srednje i Južne Amerike tkanine obojene purpurom stigle su u Evropu. Evropljanima se posebno dopala postojanost boje, a i činjenica da izgleda lepše kad se tkanina opere i da nije potrebno koristiti sredstvo za učvršćivanje boje.
Darije I
Purpur su opevali veliki antički i rimski pisci. Tako Homer piše o lepoti odeće koju je Paris doneo iz Fenikije, a Vergilije u Eneidi prikazuje trojanskog junaka Eneja obučenog u haljinu purpurne boje. Spominje se i u „Bibliji”. U „Starom zavetu” Bog Mojsiju naređuje da zavese u njegovom hramu moraju biti od purpura ili grimiza. Svete halje visokog sveštenika Arona, kao i hramovi kralja Solomona i Heralda u Jerusalimu, takođe su bile purpurne, a pominju se i puževi od kojih se dobijala ta boja – Hexaplex trunculus.
U „Novom zavetu” je nalazimo u Isusovoj priči o Lazaru i bogatašu koji je odeven u purpurnu odeću. Vizantijska umetnost je snažno obojena purpurom. Na mozaicima u Ravenni, koji prikazuju cara Justinijana i caricu Teodoru s poslanicima, može se odrediti status svake osobe prema količini purpura na odeći. Papa Pavle II je 1464. godine uveo „kardinalsku purpurnu” – to je prva jarka boja u upotrebi od početka srednjeg veka. Za svojevrsni statusni simbol ove boje zasigurno je zaslužna bila i njena cena. Nekada je cena odeće uveliko zavisila od boje, a purpur je bio na samom vrhu.
Karlo Veliki
Purpurna boja je u osnovi kombinacija plave i crvene: nijansa između magente (fuksije) i ljubičaste. Ponekad se koristi kao sinonim za grimiz, no grimiz je crvena nijansa. Dok većina boja izbledi u sumrak, purpurna postane tamnija, a u toku najjače sunčeve svetlosti postane svetlija i intenzivnija. U prošlosti se verovalo da intenzitet purpurne nijanse postaje vremenom sve izraženiji, jer purpur nastaje oksidacijom pa ne bledi izlaganjem suncu ili ispiranjem. U vreme kad su boje bile nepostojane, purpurna je postala simbol večnosti. Uz to, tkanini je pomagala da zadrži miris koji je određena osoba koristila pa se, primerice, izdaleka moglo znati da se u blizini nalazi visočanstvo.
Posebnost su joj umanjile sintetske boje i pigmenti. Hemijsko rođenje industrije sintetičkih boja se može pratiti od otkrića anilina – baze purpurne boje, koju je otkrio Vilijam H. Perkin 1856. godine u potrazi za lekom protiv malarije. Taj engleski hemičar purpurnu boju je učinio dostupnom svima.
Zanimljiva su istraživanja dva velika istraživača novijeg doba, Isaka Njutna i Johana Getea. Njutn je 1676. godine otkrio spektar boja razlomivši belu svetlost u trostranoj prizmi. Sedam boja spektra je spojio u krug i dobio neprirodan prelaz između plave i crvene boje. Tu je dodao osmu boju – purpurnu, nazivajući je ekstraspektralnom. Gete je 1810. godine objavio „Učenje o bojama”, plod istraživanja na kojem je radio četrdeset godina. Iz te opširne i sistematične knjige vredi izdvojiti krug boja, kojim se nastoji predstaviti duhovni princip svih boja.
U njemu su boje podeljene prema simboličkim i psihološkim kvalitetima i tvore krug prema određenim zakonitostima i međusobnim odnosima. Dok temelj tog kruga predstavlja zelena boja, koju Gete pripisuje zemlji, na drugoj strani kruga, u njegovom zenitu, nalazi se purpurna boja kao vrhunac, kulminacija unutar kruga boja, posledica prirodnog stepenovanja. Prema Geteu, ona predstavlja najviši duhovni princip među bojama; završetak dugog procesa oplemenjivanja i zato je to boja duhovnog vladara. Ona u isto vreme izražava ozbiljnost i dostojanstvo, blagost i milost – drugim rečima, značaj duhovnog dostojanstvenika. „Kao što intonacija daje boju izgovorenoj reči, boja daje duhovno ostvaren ton obliku”, kaže švajcarski slikar i likovni pedagog Johanes Iten (1888-1967) u svom delu „Umetnost boje”.
Purpurna boja se u kineskoj tradiciji vezuje ua vladara, ali i za polarnu zvezdu, Severnjaču, na kineskom Ziwei (Purpurna zvezda), koja je prebivalište nebeskog cara, vladara neba. Zemaljski pandan polarne zvezde bio je Zabranjeni grad, prestonica zemaljskog cara.
Stari narodi su boje koristili kao snagu za izražavanje unutrašnjih sadržaja i simboličkih vrednosti. Iten, koji je proučavao boje sa filozofskog, religijskog, psihološkog i fizičkog gledišta, piše: „Boja je život, svet bez boja delovao bi mrtvo… Današnje zanimanje za boje gotovo je isključivo optičko-materijalne prirode i ne počiva na spoznajno-emotivnom doživljaju… Najdublja tajna o delovanju boja izmiče pojmovnoj formulaciji, ona ostaje nedostupna čak i oku, jer ju je moguće sagledati samo srcem.”
1Fenikija – od grč. Phoiniki = purpurna zemlja. Naziv Fenikija potiče od Grka, a sami stanovnici su svoju zemlju zvali Kanaan.
(Nova Akropola)
